Шоҳномапажӯҳӣ дар замони истиқлол

«Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ тавонотарин ва дилнишинтарин наму­на аз осори адабӣ аст. Дар илми шарқшиносии ҷаҳонӣ доир ба «Шоҳнома» таҳқиқоти зиёди гуногунарзиш анҷом дода шудааст. Мақсади нигоранда дар ин асари мухтасар шоҳномапажӯҳӣ дар замони Истиқлоли давлатии Тоҷикис­тон мебошад.

Мақолаҳои Аълохон Афсаҳзод «Фирдавсӣ ва суннатҳои андарзгӯӣ» (1994), Муҳаррама Қодирова «Ҳи­кояҳои тамсилӣ дар «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ» (2009), китобҳои Мирзо Муллоаҳмад «Паёми ахлоқии Фирдавсӣ» (2003), Назарбек Абдолов «Достонҳои ишқӣ дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ» (2007), Алии Муҳаммадии Хуросонӣ, Ҷӯрабек Назрӣ «Ҳунари номанигорӣ дар «Шоҳнома» (2014), Рустам Наботӣ «Симои Кайхусрав дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ» (2016) ва ғайра аз ҳамин қабил таҳқиқотанд ва онҳо низ бисёр муҳим ҳастанд, вале унвонҳои онҳо худ аз нисбатан ҷузъӣ будани доираи таҳқиқашон бозгӯӣ ме­намоянд. Дар маҳдудаи замонии мав­риди назар муҳимтарин ва ҷомеътарин таҳқиқ доир ба «Шоҳнома» бо қалами адабпажӯҳи нуктасанҷу мутафаккир, профессор Худоӣ Шарифзода анҷом дода шудааст, ки зери унвони «Шоҳ­нома» ва шеъри замони Фирдавсӣ» ба муносибати ҳазораи ин асари муҳта­шам дар ҳаҷми 33 ҷузъи чопӣ соли 2014 дар Душанбе ба нашр расид.

Дар китоби Худоӣ Шарифзода бар замми он ки масъалаҳои хеле зиёди «Шоҳнома» ҳаллу фасл шудаанд, муаллиф боз бисёр масъалаҳои то охир ҳалношударо дар заминаи баҳсҳои ҷудогона ба миён мегузорад. Аввалин масъалае, ки ӯ бо ковишу таҳқиқи таърихи интишор ва чопи «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ба миён гузоштааст, аз сари нав омода сохтани матни тозаи илмӣ-интиқодии ин ҳамосаи бузурги миллӣ мебошад, зеро ҳамаи чопҳое, ки аз ин асари бузург рӯи кор омадаанд, қонеъкунанда нестанд. Маълум аст, ки ин асар аз гоҳи офарида шуданаш ба ин тараф, бо мурури замон, интерполятсия (таҳриф) шудааст, яъне, аз асли худ хеле дур гаштааст. Аммо асолати матни онро муҷаддадан барқарор намудан кори басе душвори пургиреҳ, доништалаб, вақтгир, тааммулхоҳ, вале аслию асосӣ ба назар мерасад. Чунин кор аз асрҳои миёна шуруъ шуда буд, аммо ба сабаби набудани меъёру принсипҳои дақиқи нусхашиносию матншиносӣ мусаҳҳеҳони он замонҳо кори тасҳеҳи матни «Шоҳнома»-ро боз ҳам пургиреҳтар намудаанд. Ин матлабро устод Шарифзода дар китоби худ борҳо таъкидан гӯшзад кардааст. Бар тақвияти ақидаи устод кори Ҳамдуллоҳ Муставфии Қазвиниро (1281-1349), ки хеле пештар аз падид омадани нусхаи «Шоҳнома»-и Бойсанқурӣ (пештар аз соли 1336, яъне қабл аз сурудани «Зафарнома») анҷом додааст, мисол овардан мумкин аст.

Ӯ дар муқаддимаи «Зафарнома» ха­бар медиҳад, ки дар матни «Шоҳнома» ҳангоми истинсох аз тарафи котибони гуногун саҳву тахлити бешумор рафта­аст ва ӯ бо муқобила кардани чандин нусха гӯё матни саҳеҳи онро ба вуҷуд овардааст. Дар ин маврид мегӯяд:

…Басе дафтари «Шоҳнома» ба каф
Гирифтам зи дониш чу дур(р) аз садаф.
Бурун оваридам яке з-он миён,
Дар ӯ шуд суханҳо латифу аён.
Чу гашт аз муқобил суханҳо тамом,
Ба таҷдид шуд назми он бонизом.
Кашидем дар силки катбат варо,
Дар он тоза шуд боз рутбат варо…

Ҳоло дар куҷо мавҷуд будани ин нусхаи кори Ҳамдуллоҳи Муставфӣ маълум нест. Аммо аз эҳтимол дур нест, ки ӯ низ дар кори тасҳеҳи матни «Шоҳнома» ишколҳои дигаре зам на­муда бошад.

Масъалаи дигаре, ки аз тарафи устод Худоӣ Шарифзода ба миён гу­зошта мешавад, марбут ба омӯзишу пажӯҳиши «Шоҳнома» мебошад. Гуфта мешавад, ки таҳқиқи «Шоҳнома» масо­или халлоқияти адабӣ-ҳунарӣ, ҷаҳон­шиносӣ, забонӣ, таърихӣ, асотирӣ, афсонаӣ, ривоятӣ, этнографӣ, андарзу хитобаҳо, мунозираҳо ва ҳоказоро дар бар мегирад ва аз ин ҷиҳатҳо «Шоҳно­ма» баҳри бекаронаеро мемонад, ки соҳилаш намоён нест.

Ин ба он маънист, ки андешаҳои Фирдавсӣ аз он чи мо тасаввурашон мекунем, хеле амиқтару пурвусъаттар ва бисёрпаҳлутар аст. Ин як ҳақиқати мусаллам аст. Аммо чаро чунин аст? Ба назари мо, сабаб дар он аст, ки матни «Шоҳнома», алорағми матнҳои осори адибони ҳамзамони Фирдавсӣ ва дар бартарӣ аз онҳо, матни бузурги адабии боз аст. Аз ин рӯ, дари баҳсу довариҳо доир ба муҳтавои «Шоҳно­ма» ва дарунмояи он ҳамеша кушода буда, ҳар донишманде имкон дорад бо меъёру равишҳои мушаххаси илмӣ дар бархурд аз онҳо натиҷаҳое ба даст оварад.

Мавзуи дигари омӯхтании «Шоҳ­нома», ки аз ҷониби устод Худоӣ Шарифзода таъйид мегардад, таҳқиқи ҳаматарафаи поэтикаи сухани шоиро­наи Фирдавсӣ мебошад. Аз ин нуқтаи назар, яъне дар баҳам пайвастани ҳунару андеша Фирдавсӣ барҳақ ади­би «нобиғаи беҳамто ва интеллектуал (андешаманд)» эълом шудааст.

Назари Худоӣ Шарифзода доир ба падид омадани «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ҳамчун як асари ҳамосии миллӣ хеле ҷолиб аст. Аз таҳқиқи ӯ бармеояд, ки «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ маҳсули амали қонунмандии дохилии рушди ҳунари адабӣ мебошад. Сабаб ҳамин аст, ки баъзе паҳлавонони ҳамосаи «Шоҳнома» ҳатто дар Авасто ва Ведоҳо ва асотири қадими қабл аз исломӣ зикр шудаанд. Мазмуни ҳамаи онҳо бо диди мазҳабӣ махлут гашта, тадриҷан ба сурати афсона ва баъдан достон расидаанд. Даҳои Фирдавсӣ ва нубуғи маърифатию ҳунарии ӯ ҳамаи онҳоро вусъати адабӣ бахшидааст. Яъне, ин ҷо биниш ва сатҳи ҳунари халлоқияти адабии шоир ба зинаи аввал мебарояд. Аз ҳамин ҷиҳат аст, ки «Худойнома» ва «Шоҳнома»-ҳои муаллифони зуҳуркарда то Фирдавсӣ ва ҳамзамонони ӯ қадру эътибори «Шоҳнома»-и Фирдавсиро соҳиб нагардидаанд. Гузашта аз ин, ба эҷоди ҳамосаи миллӣ рӯ овардани Фирдавсӣ аз нигоҳи иҷтимоию фарҳангӣ ва фикрии замон як амри табиӣ будааст. Зеро муҳаққиқ заминаҳои тақвияти қасди Фирдавсиро дар назми он муфассал нишон дода, тадвини онро натиҷаи наҳзати фарҳангӣ маънидод кардааст. Ғайр аз ин, донишманд панҷ қарни баъд аз замони Сосониёнро як марҳалаи томи рушди ҳамосаи миллӣ медонад ва таъкид бар он мекунад, ки ин марҳала то ба имрӯз ба андозаи кофӣ таҳқиқ нашуда боқӣ мондааст. Ба фикри устод, дар раванди худшиносии миллӣ дар замони Фирдавсӣ чизе, ки мардуми эронитабор бар фишори фарҳангии араб метавонист муқобил гузорад, ҳамин ҳамосаи миллӣ буд, ки муҳтавои комилан миллӣ дошт, вале аз нигоҳи мазҳабӣ ба тақозои мафкураи динии ҳоким бар ҷомеа мутобиқ кунонида шуда буд. Бар иловаи инҳо, Фирдавсӣ ахбори ҳамосию асотирӣ ва қиссаҳои паҳлавониро сурати баркамоли бадеӣ додааст, ки дигарон дар ин амр натавонистанд бар пояи ӯ баробарӣ кунанд. Муҳаққиқи мавриди назари мо ҳам монанди шоҳномапажӯҳони маъруф «Шоҳнома»-ро ҳамчун як асари бузурги воҳиди ҳунарӣ қабул кардааст, вале фарқи арзёбиҳои ӯ аз соири донишмандон ё ба баёни дигар, тозагии пажӯҳиши ӯ дар он аст, ки таърихчаи пайдоиши анвои гуногуни адабиро дар ин шоҳасар ҷустуҷӯ ва дарёфт кардааст. Чунончи, аз назари ӯ, «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ аз аносири устура, ривоят, афсона, корнома ё достони бузург ва дигар навъҳо иборат аст.

Ба таъкиди устод Худоӣ Шарифзода, дар қисмати асотирӣ ва паҳлавонии «Шоҳнома» унсурҳои афсона бисёранд ва ин унсурҳо аз ҷониби ӯ таҷзия, таъйин ва таҳлил шудаанд. Чунончи, ба сад сол аз назари мардум пинҳон мондани Ҷамшед, дар ихтиёри Заҳҳок будани хоҳарони Ҷамшед – Шаҳрнозу Арнавоз ва озод шудани онҳо аз ҷони­би Фаридун, модагови Бармоя ва ба шири он парвариш ёфтани Фаридун, образи Симурғ ва парваридани ӯ Зол­ро, санги афтонро бо пояш бастани Фаридун, имтиҳон кардани Фаридун писаронашро ва ҳоказо ҳама бунёди афсонавӣ доранд. Гузашта аз ин, Ху­доӣ Шарифзода ба таҷзияву таҳлил ба субут расонида, ки баъзе достонҳои алоҳидаи қисмати қаҳрамонии «Шоҳ­нома» низ пурра бунёди афсонавӣ до­ранд. Мисоли барҷастаи он «Достони Рустам ва Аквондев», «Достони ҳафт хони Рустам» ва соири ҳафтхониҳо, ҳамчунин ба осмон рафтани Кайковус, оғози «Достони Сиёвуш», дар ихтиёри козур парварида шудани Дороб ва оқи­бати кори ӯ ва баъзе лаҳзаҳои қисмати таърихии «Шоҳнома» ҳама сурати саҳ­наҳои афсонаҳои мардумиро доранд. Гуфта мешавад, ки гарчи Фирдавсӣ аз ин унсурҳо истифода кардааст, аммо дар заминаи онҳо достон офаридааст. Нишонаҳои достон будани онҳо дар парвози тахайюли шоиронаи Фирдав­сӣ ва ба образҳои бадеии мушаххас табдил шудани иштироккунандагони воқеаҳо мушаххас мешавад. Дар офа­риниши шоир ҳар персонаж донишу рафтор ва хисоли худро дорад. Бар илова, достон будани онҳо дар бан­ду басти достонӣ (композитсия) ва ваҳдати шаклӣ пайдо кардани сужаи онҳо шинохта мешавад. Инҳо ҳама дар фасли сеюми китоб батафсил ва бо далел таҳқиқ шудаанд.

Ба назари мо, яке аз ҷолибтарин қисматҳои китоб зерфасле ба унвони «Воқеияти иҷтимоӣ дар «Достони Зол ва Рудоба» мебошад ва он аз ҷиҳати таҳқиқи адабпажӯҳӣ тозагиҳои бисёр дорад. Дар ин бахш муносибати воқе­аҳо, қаҳрамонон ва дигар ҳодисаҳои «Достони Зол ва Рудоба», ки достони ошиқона аст, аз мавқеияти воқеияти иҷтимоӣ баррасӣ ва арзёбӣ шудаанд. Чунин баррасиҳо аз аввал то анҷоми достон қадам ба қадам бо ҷараёни су­жаи он хеле муфассал ва мӯшикофона амалӣ гардидаанд.

Романи манзуми дигар, ки Худоӣ Шарифзода ба таҳлили он пардох­тааст, достони фоҷиавии «Рустаму Суҳроб» мебошад. Дар ин таҳқиқ ҷан­баҳои иҷтимоӣ ва сиёсии ин достон батааннӣ баррасӣ шудаанд. Назар ба баррасиҳои устод, рафтору кир­дори Суҳроб ҷанбаи иҷтимоӣ дорад, вале аъмоли Рустам комилан ҷанбаи сиёсиро дорост. Достони «Рустаму Суҳроб» бар иловаи ҳамаи зовияҳои баррасию арзёбиҳои илмӣ бори аввал дар таҳқиқи устод Худоӣ Шарифзода дар пайванди сиёсию иҷтимоӣ ва дар иртибот ба замони зиндагии Фирдавсӣ ҳаллу фасл гардидааст. Муаллифи китоб достонҳои хурди «Шоҳнома»-ро падидомада дар алоқамандии шоир бо муносибот ва донишҳои мардумӣ тавзеҳ кардааст, ки комилан пазируф­танист.

Ба ҳамин тартиб, дар фаслҳои баъдии китоб муаллиф ҷойгоҳи но­маҳои манзум, ниёиши қаҳрамонон, мадеҳаҳо, махсусан, мадҳи Султон Маҳмуд, қитъаоти ҳакимона, зарбул­масалҳо, тағаззулу ташбибгунаҳо ва марсияҳои дар «Шоҳнома» омадаро як-як ба домани таҳқиқ кашида, ба натиҷагириҳои ҷолиб ноил омадааст.

Дар иртибот ба китоби илмии мон­дагори мавриди назар гуфтании дигар ин аст, ки он фарогири тамоми матни «Шоҳнома» аст. Яъне, Худоӣ Шариф­зода аз оғоз то анҷоми «Шоҳнома» ҳамаро бо дидаи таҳқиқ мутолиа карда ва шояд ин кор на як бору ду бор воқеъ шуда бошад. Пайомади чунин мутолиа, ғайр аз он дастовардҳои илмӣ, ки интихобан ва дар шакли муъҷаз пештар гуфтем, аз тарафи устод таъйини се дарунмоя ё паёми аслии «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ мебошад, ки яке ба вуҷуд омадани ҷомеаи башар, дигаре ватан­дӯстӣ ва ватангароии эронӣ ва сеюмӣ салоҳи сиёсию иҷтимоӣ мебошанд. Ҳа­маи афкору андешаҳои Фирдавсӣ дар «Шоҳнома» атрофи се асли гуфташуда мечарханд ва нияти ниҳоии Фирдавсӣ аз асараш инсонсозӣ бо ҳувияти миллӣ будааст. Идеяҳои мазкури таҷассумёф­та дар «Шоҳнома» ва таҳқиқшуда аз ҷониби ин муҳаққиқи соҳибназар аз муҳимтарин матолиби дархури ҷомеаи рӯзгори мо низ мебошанд.

Бадриддин МАҚСУДЗОДА,
доктори илми филология