Устод Сотим Улуғзода ва таҳаввули насри таърихӣ

Дар ташаккулу такомули насри таърихии тоҷик тасвири реалистӣ, ки бо таъсири адабиёти рус ва Ғарб шакл гирифтааст, мақоми арзанда дорад. Устод Айнӣ бо эҷоди «Дохунда» дар ибтидои солҳои сиюми садаи ХХ дар насри давраи нави адабиёти тоҷик аввалин асари калонҳаҷми эпикиро ба вуҷуд овард. Бо таълифи «Ғуломон» дар насри тоҷик романи таърихӣ пай­до шуд, ки муҳтавои он воқеаҳои зиёда аз сад сол (солҳои 1825-1933)-и ҳаёти халқи тоҷикро фаро гирифта, дар он ҳуҷҷатҳо ва санадҳои бисёри таърихӣ истифода шудаанд.

Нависандаи дигаре, ки дар асарҳои бадеии худ аз ҳуҷҷат ва санадҳои таърихӣ фаровон истифода карда, дар рушду нумуи насри таърихии тоҷик саҳми арзанда гузоштааст, устод Сотим Улуғзода мебошад. Асарҳои таърихии устод С. Улуғзода, аз ҷумла қиссаи «Ривояти суғдӣ», романҳои «Восеъ» ва «Фирдавсӣ», бо муҳтаво ва забони равону фасеҳ ва муассири худ дар адабиёти тоҷик мавқеи намоён доранд.

Бояд таъкид кард, ки устод Сотим Улуғзода дар шинохти таърих ва фарҳангу тамаддуни ғаноманди мил­лати тоҷик ба ҳамватанон ва ҷаҳониён хидмати басо арзанда кардаааст. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳу­рии Точикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз суханрониҳояшон қайд карда буданд: «Мо аз таърихи начандон дури Ватанамон низ номи даҳҳо шахсиятҳоеро бо ифтихор ба забон оварда метавонем, ки ба нафъи миллати хеш хидмати фидокорона ва бузург кардаанд… Бо назардошти хидмати шоёни нависандаи забардаст Сотим Улуғзода дар рушди адабиёти муосири тоҷик, ки ҷашни 100-солаги­яш дар назар аст, Вазорати фарҳанг, Академияи илмҳо, Иттифоқи нависан­дагон, Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати шаҳри Душанбе дар бобати абадӣ гар­дондани хотираи онхо бояд тадбирҳо андешанд». Маҳз ҳамин қадршиносии Сарвари давлат буд, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28- уми декабри соли 2008, №594 Дониш­кадаи давлатии забонҳои Тоҷикистон ба номи Сотим Улуғзода гузошта шуд.

Хидмату рисолати таърихии Сотим Улуғзода ҳамчун нависанда ва мута­факкири хештаншиноси тоҷик он аст, ки ба мавзуъҳои таърихӣ рӯ овард, то ба алоқамандону муддаиёни кӯрдил фаҳмонад, ки халқи тоҷик фарҳанг ва таърихи бостониву заволнопазир дорад. Ҳокимияти Шӯравӣ худшино­сиро бузургманишии миллӣ маънидод мекард ва маҳз аз ҳамин назар ба он муборизаи беамон мебурд. Алорағми ин ақидаву пиндор рӯ овардани адиби тоҷик С. Улуғзода ба гузаштаи халқи худ, омӯхтани таърихи миллати хеш аз солҳои 20-уми асри гузашта оғоз мешавад. Тибки шаҳодати худи адиб, такони ҷиддиро дар вуҷуди Улуғзода олими рус, профессор М. С. Андреев барангехта будааст.

Омӯзишу таҳқиқи насри таърихии Сотим Улуғзода, махсусан дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон, аҳамми­яти зиёди илмӣ ва адабӣ дорад, зеро он мавқеи нависандаро дар ташаккулу такомули худшиносии миллӣ, ифтихор аз таъриху фарҳанг ва масъулияти ватандории шаҳрвандон бозгӯй ме­намояд.

Аз охирҳои солҳои 60-ум ба саба­бҳои сиёсӣ дар зарфи 10-15 сол эҷо­диёти нависанда таҳқиқ нашудааст. Дар ин муддат режими вақт ба Сотим Улуғзода раҳму шафкат накард. Ба ҳамагон маълум аст, ки ӯ солиёни зиёд ба чопи асарҳояш имкон надошт, аз сафи ҳизби коммунист ронда шуд, ӯро ба ҷамъомадҳо даъват намекарданд, номашро ба рӯйхати мукофотгиранда­гон ворид намекарданд ва ғайра. Ин ҳама кӯшиши радди маърака наму­дани нависанда, драматург ва олими забардаст фақат як сабаб дошт – фи­рори писараш Азиз аз собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ, ҳарчанд ки Азиз дар он замон баркамол буду барои ҳар кирдораш худаш бояд ҷавоб мегуфт.

Дар замони бозсозӣ (1985-1990) ва Истиқлол С. Улуғзода аз банди маф­кураи сиёсии замон озод мешавад ва таваҷҷуҳи мунаққидону адабиётшино­сон ба эҷодиёти нависанда меафзояд. Махсусан, дар таҳқиқоти Раҳими Мусулмониён, Худойназар Асозода, Маъруф Раҷабӣ, Маъруф Исоматов, Шамсиддин Солеҳов, Сайрам Бақо­ева, Алиҷон Чориев, Матлубаи Мир­зоюнус, Ҷамила Мурувватиён ва У. Ғаффоров ҷанбаҳои гуногуни осори фарогири нависанда таҳлилу баррасӣ шуда, мавқеи арзишманди адиб дар адабиёти давраи нави тоҷик таъкид мешавад.

Дар бастагӣ бо насри таърихии С. Улуғзода профессор Х. Асозода изҳори назар карда, аз ҷумла гуфта­аст: «С. Улуғзода дар байни адибони садаи бисти тоҷик баъд аз С. Айнӣ ягона фардест, ки ба офаридани симо ва шахсиятхои фарҳангии таърихӣ ҷиддан камар баст». Профессор Х. Асозода дар асарҳои ба С. Улуғзода бахшидааш – «Абулқосим Фирдавсӣ дар шинохти Сотим Улуғзода» (2000), «Устод Айнӣ дар шинохти С. Улуғ­зода» (2001) ва «Сотим Улуғзода ва фоҷиаи ӯ» (2005) бо истифода аз усу­ли муқоисавӣ-таърихии таҳқиқ бурду бохти зиндагӣ, ҳунари образофаринӣ ва диди фарохи таҳлилии нависан­даро нишон дода, собитқадамӣ ва майли беандозаи ӯро дар шинохти шахсиятҳои бузурги фарҳангии мил­лати азизаш – Абулқосим Фирдавсӣ ва Садриддин Айнӣ таҳлил кардааст.

Иттилооти комил аз сарчашмаҳои адабию таърихӣ ва фарҳангии мар­думи тоҷик, муҳаббату арҷгузорӣ ба забони адабии тоҷик ва иқтидори таърихии он, истеъдоди фитрӣ ва ҳунари нигорандагӣ ба нависанда имкон доданд, ки дар андак муд­дат давраи ҷу­стуҷӯҳои эҷодиро паси сар карда, соҳиби услуби хоси эҷодӣ гар­дад.

Дар давраи Ҷанги Бузур­ги Ватанӣ ва солҳои баъд дар ҳаёти иҷтимоӣ ва фарҳангию адабии халқҳои Иттҳоди Шӯравӣ, аз ҷумла Тоҷики­стон, тағйироти муҳим ба вуқуъ пайваст. Ин тағй­ироти муҳити сиёсии мамла­кат адибонро во­дор намуд, ки ба арзишҳои миллӣ рӯ оваранд. С. Улуғзода, ки ҳанӯз аз давраи таҳсил дар Дорулмуаллимини Тошканд ба омӯхтани таърихи халқи худ камар баста буд, аз солҳои 60-уми садаи XX ба таълифи асарҳои насрии таърихӣ шуруъ мекунад ва таҷрибаи хуби зин­дагӣ ба ӯ имкон медиҳад, ки дар насри тоҷик барҷастатарин асарҳои таърихӣ – қиссаи «Ривояти суғдӣ», романҳои «Восеъ» ва «Фирдавсӣ»-ро офарад.

С. Улуғзода дар адабиёти аҳди шу­равии тоҷик пас аз устод С. Айнӣ дую­мин адиби забардаст аст, ки ба таъри­хи миллати худ ҷиддан рӯ овардааст. Ӯ танҳо дар эҷоди «Ривояти суғдӣ» аз 10 сарчашмаи дараҷаи аввал, чун асарҳои Табарӣ, Ал-Балозурӣ, Ибни Аъсами Кӯфӣ, Наршахӣ, Ал-Истахрӣ, Абурайҳони Берунӣ ва дигарон исти­фода кардааст. Интихоби мавзуъ, офариниши симоҳо, низоъсозӣ, бар­хурдҳо, баҳсу муҳовараҳо, дифоъ аз ҳақиқат, офариниши портретҳои зоҳирӣ ва ифшои сурату симоҳо, та­свирҳои равонӣ ва ғайра дар «Ривояти суғдӣ» басо мӯшикофона ва ҷаззобу ҷолиб, бо забони фасеҳу балеғ руйи кор омада, асарро дилчаспу хотирмон кардаанд..

Қиссаи «Ривояти суғдӣ» дар ада­биёти шӯравии тоҷик як бозёфти ада­бии нодир маҳсуб мешавад, ки номи муаллифашро машҳуртар намуд.

Халқи тоҷик дар тӯли таърихи мавҷудияти худ барои озодиву истиқ­лол бо аҷнабиёни истилогар ва ғо­сибони дохилӣ муборизаи беамон бурда, саҳифаҳои дурахшони таъри­хиро ба вуҷуд овардааст. Кӯшиш ва муборизаҳои бошарафонаи аҷдоди барӯманди тоҷик, аз ҷумла шӯриши куҳистониёни тоҷик дар адабиёти шифоҳиву хаттӣ басо возеҳу равшан инъикос ёфтаанд. Корномаи Восеъ агар дар адабиёти шифоҳӣ аз охи­рҳои асри XIX пайдо шуда бошад, дар адабиёти хаттӣ аз нимаи аввали асри XX ба назар мерасад ва ҷолиб аст, ки аввалин маротиба дар драматургия мавқеъ пайдо мекунад. Баъдтар си­мои Восеъ дар шеърҳои алоҳида низ тасвир шудааст. Вале нақши Восеъ дар насри бадеӣ маҳз дар нимаи ду­вуми солҳои шастум ба вуҷуд омад ва ин образ якбора мавзуи жанри калони эпикӣ – роман қарор гирифт. Устод Улуғзода, ки то солҳои 60-ум дар офаридани асарҳои таърихӣ таҷрибаи зиёде андӯхта буд, ба офариниши симои муборизи Восеъ иқдом намуд ва бо ҳамин костагии насри таърихии тоҷикро як андоза бартараф намуд.

Мутолиа, омӯзиш ва ба риштаи таҳқиқ кашидани нақши Восеи дило­вар, ки баҳри озодию истиқлоли халқу Ватанаш ҷонбозиҳо кардааст, дар давраи Тоҷикистони соҳибистиқлол ниҳоят зарур аст ва дорои аҳамми­яти зиёди маърифатию тарбиявӣ мебошад.

Дар замони Истиқлоли Тоҷикистон, вақте ки ба ҷавонон дар хусуси таъри­хи бою қадима ва фарҳанги волои худ бештар таваҷҷуҳ зоҳир кардан зарур мешавад, корномаи Восеъ намунаи барҷастаи сарбаландӣ, сарфарозӣ ва озодихоҳию адолатписандӣ мебошад.

Дар романи «Фирдавсӣ» тасвири муҳити оила, фарҳанги оиладорӣ ва масъулияти падару модар дар тарби­яи фарзанд мавқеи хоса дорад ва ин тасвирҳо бо усули муколама барҷаста ифода шудаанд. Фирдавсӣ дар ин муколамаҳо чун шавҳари меҳрубон нисбат ба Фотимабону ва падари ғамхору масъулиятшинос нисбат ба фарзандон – Ҳушанг ва Манижа тавир шудааст, ки баёнгари фарҳанги волои миллати тоҷик мебошад. Аз тасвири нависанда муҳити оилавии Фирдавсӣ чун масъалаи муҳимми иҷтимоӣ дар ҳама давру замон ба назар мерасад.

Ҳар боби романи «Фирдавсӣ» як масъалаи муҳимми иҷтимоӣ ва фарҳангиро фарогир аст. Дар боби «Мубоҳиса» забони миллӣ ва таъмин намудани рушду нумуи он ба миён гузошта шудааст. Шоир, дар тасвири С. Улуғзода, бонии забони миллӣ аст, онро аз забони арабӣ кам намедонад ва чун ашъори Рӯдакиву Дақиқӣ, Абу­шакури Балхӣ дар мисоли «Шоҳнома» кохе бунёд кардааст, ки забони милли­ро дар дарозои таърих аз аҷнабиёни истилогар чун сипар нигаҳдорӣ меку­над. Маҳз ҳамин асарҳои оламшумули бадеию илмӣ буданд, ки забони тоҷикӣ бо ҳама назокату фасоҳаташ то замо­ни мо омада расид.

С. Улуғзода дар тӯли фаъолияти хеш оид ба саргузашти чаҳор тан саромади сухангустарӣ ва илм, ҳу­нар ва фарҳанги миллӣ – Фирдавсӣ, Рӯдакӣ, Ибни Сино ва Аҳмади Дониш чаҳор асари таърихию адабӣ таълиф намудааст, ки то кунун на дар кишвари мо ва на дар хориҷ аз диёри мо ҳамто пайдо накардаанд.

Хидмати С. Улуғзода боз аз он иборат аст, ки ӯ бо тафаккури воло, истеъдоди фитрӣ ва бо коргирӣ аз ҳофизаи ғании таърихӣ симоҳои фавқуззикри миллиро ба миллати худ ва ба ҷаҳониён шиносонида тавонист.

Ҳамин тариқ, дар адабиёти давраи нави тоҷик адибе баъди устод С. Айнӣ дар инъикоси бадеии ҳақиқати таърихӣ дар пояи Сотим Улуғзода нест. Андеша ва мулоҳизаҳои фаро­гир нисбат ба муҳимтарин рӯйдодҳои таърихӣ ба нависанда имкон додаанд, ки аз усулҳои гуногуни тасвири воқеӣ ва бадеӣ бо маҳорат истифода карда, тавассути сужа ва образҳои асосӣ таърих, иҷтимоъ ва фарҳанги волои халқи тоҷикро дар асрҳои миёна ба таври амиқу равшан инъокос намуда, бо ин амал ҷомеаро дар шароити нави таърихӣ дар рӯҳияи ифтихори миллӣ, масъулияти ватандорӣ ва пос доштани забону фарҳанги миллӣ тарбия кунад.

Сироҷиддини ЭМОМАЛӢ,
адабиётшинос