Адабиётшиносӣ ва нақди адабӣ дар «Адабиёт ва санъат»

Ҳафтаномаи «Адабиёт ва санъат» чун минбари муҳими суханварони тоҷик аз оғоз то ба имрӯз барои тарғиби адабиёт, муаррифӣ кардани осори шо­ирону нависандагон ва нақди адабию дигар анвои санъат хидмати шоистае­ро анҷом медиҳад. Бо гузашти замон ҳар як саҳифаи ин ҳафтавор метавонад барои таърихи адабиёт ва нақди адабӣ маводи заруриро фароҳам оварад, ки ин аз як тараф, агар кори муҳаққиқони соҳаро осон созад, аз дигар ҷониб, гувоҳи таҳаввули тадриҷии адабиёт ва адабиётшиносии навини тоҷик шуда метавонад.

Ҳамасола як бахши муҳимми ҳаф­таномаро мақолаву тақриз ва па­жӯҳишҳои адабӣ ташкил медиҳанд, ки барои таърихи адабиёт ва нақди адабӣ аз ҳар ҷиҳат арзиш доранд. Аз рӯйи мақола ва тақризҳои дар ҳафтавор нашршуда метавон дар бораи вазъи адабиётшиносию нақди адабӣ хулоса баровард.

Миқдори мақола, тақриз, китобиёт ва пажӯҳишҳое, ки соли 2024 дар «Ада­биёт ва санъат» мунташир гаштаанд, ба 134 адад мерасад, ки танҳо унвони ин матолиб шаш саҳифаи якинтерва­лии компютериро ташкил додааст. Агар дар бораи матолиби ҳар як мақола ва тақриз ба таври мухтасар ҳам маълу­мот диҳем, беш аз панҷоҳ саҳифа мешавад.

Бештари мақолаҳои адабии дар соли 2024 нашршуда мақолаҳои ҷашнӣ мебошанд, ки миқдори онҳо 35 адад аст.

Шумораи нахустини ҳафтавор дар соли 2024 бо мақолаи Аскар Ҳаким «Тавсифу тасвир ва манзаранигорӣ» (ба муносибати 95-солагии Ғаффор Мирзо) оғоз мешавад. Мақолаи Аскар Ҳаким нақди ҷолибест, ки дар он маҳо­рати суханварии Ғаффор Мирзоро дар тавсифу тасвир ва манзаранигорӣ бо овардани мисолҳои мушаххас таҳқиқ намудааст. Аз рӯи мутолиаи мақола метавон хулоса баровард, ки онро кор­мандони ҳафтавор аз рӯи пажӯҳишҳои солҳои пеши мунаққид омода карда­анд, зеро мақола қисмати хулоса ва ҷамъбастӣ надорад.

Шумораи №3-и ҳафтавор ба 70-со­лагии шодравон Муҳаммадалии Аҷамӣ бахшида шудааст ва дар ин шумора мақолаи устод Худоӣ Шарифзода «Диди тоза дар нақди шеъри тоҷикӣ» ва мақолаи Гулназар «Қаламчаи сабзи қалам», ки бознашр аз солҳои пешин аст, фазилатҳои эҷодии Муҳаммада­лии Аҷамиро мавриди пажӯҳиш қарор додаанд. Дар шумораи панҷуми ҳаф­тавор ҳам дар мақолаи Толиби Луқмон «Дилбастаи ғизоли ғазал» маҳорати ғазалсароии Муҳаммадалии Аҷамӣ бо овардани чанд мисол шарҳ ёфтааст.

Шумораи 11-и ҳафтавор дар маҷмуъ мақолаҳои ҷашниро фаро гирифтааст. Ин шумора ба 70-солагии Муҳаммад Ғоиб бахшида шуда, дар он мақолаҳои Зиё Абдулло, Низом Қосим, Шамсулҳаққи Ориёнфар оид ба фазилатҳои эҷодии Муҳаммад Ғоиб маълумот медиҳанд. Дар ҳамин шумора ҳамчу­нин мақолаҳои Алишери Абдулмаҷид «Тасвиргари зиндагии воқеии мардум» (ба муносибати 90-солагии Шодон Ҳаниф) ва мақолаи Муҳаммадюсуф Имомзода, Масрур Абдулло «Ҳама умр илму эҷод», ки ба 65-солагии академик Абдуҷаббор Раҳмонзода бахшида шу­дааст, ҷой доранд.

Мақолаи Атахон Сайфуллоев «Сар­бози бовафои адабиёт», ки дар шумо­раи 12-уми ҳафтавор ба 120-солагии Муҳиддин Аминзода бахшида шудааст, бознашр аз соли 1978 аст.

Ба ҳамин монанд мақолаҳои Муҳаммадалии Аҷамӣ «Ҳайратсарои вожаҳо» (ба муносибати 70-солагии Аҳлиддин Ҳисорӣ. № 14») , Бадриддин Мақсудзода «Соҳибназар» дар шумораи 16 ва Мисбоҳиддини Нарзиқул «Дӯстдори дониш ва шеър» ба ёдбуди адабиётшиноси шодравон Абдушукури Абдусаттор (№17), Моҳира Турсунова «Ҷойгоҳи адиб дар насри кӯдакона» (100-солагии Болта Ортиқ) ( №17), Гулназар «Шоири таронасаро «(Ба 90-солагии Собир Султон) (№18), Матлубаи Мирзоюнус «Розҳои лолаи худруста» ва Фотеҳ Абдулло «Васфи Ватан», (бознашр аз соли 1983) (ба муносибати 70-солагии Зулфия Атоӣ), (№23), Носирҷон Салимӣ «Рисолати равшангарӣ» ва Сурайё Аҳмадзод «Адиби пуркору пухтакор» (ба муносибати 90-солагии Ҷумъабой Азизқулов) (№26), Микола Васкив «Дунёи Баҳманёр», Шамсиддин Солеҳ «Суханваре бо шеваю баёни хосса» (№ 27), Ҳафиз Раҳмон «Ҷаҳони бадеии Баҳманёр» (№38, ба муносибати 70-солагии Баҳманёр), Шодӣ Раҷабзод «Паҳлугардонӣ ё такомули як тасвири куҳан» (ба муносибати 80-солагии Ҷамолиддин Каримзода) (№28), Сайидалӣ Маъмур «Афсари назму сухан» (ба муносибати 100-солагии Муҳиддин Фарҳат) (№31), Абдулҳамид Самад. «Кош ҳар шеъраки ман…», Камол Насрулло «Дар хуни ӯ ғуруи ниёгон буд» (ба муносибати 70-сол агии Исканд ари Хатлонӣ, №40, 41), А.Кӯчарзода «Рисолати ватандории як шахсияти фарҳангӣ», (Абдуҷаббор Раҳмонзода) «Қутбнамои роҳи ҳақиқат», Бадриддин Мақсудов «Сабақи Соҳиб Табаров», Сипеҳри Ҳасанзод «Дурахши ахтари танҳо» (ба муносибати 100-солагии Соҳиб Табаров) (№46), Шоҳзамон Раҳмон «Тараннумгари воқеияти зиндагӣ» (ба муносибати 80-солагии Зариф Ғулом) (№47) ва Муҳриддин Сабурӣ «Борони сабз дар найистони шеър» (ба муносибати 80-солагии Сайидалӣ Маъмур) ( №51) ҳама характери ҷашнӣ доранд, ки агар ҷанбаи публитсистии онҳоро сарфи назар намоем, барои илми адабиётшиносӣ муҳим мебошанд.

Тавре аз унвони мақолаҳо ва соли нашри онҳо мушоҳида гардид, дар баробари мақолаҳои тозаэҷод мақо­лаҳои зиёди ҷашние ҳам ҷой дода шудаанд, ки бознашр аз солҳои пешин мебошанд. Хуб мебуд, агар дар оянда ин падида ислоҳ гардад. Зеро ҳадаф аз таҷлили ҷашн ва ё ёдбуди адибон пеш аз ҳама назари тоза намудан ба фазилатҳои суханварии онҳост. Дар ҳолати мавҷуд набудани мақолаҳои то­заи ҷашнӣ аз ҳисоби мақолаҳои солҳои пеш пур кардани саҳифаҳои ҳафтавор чандон муҳим нест.

Миқдори тақриз ва китобиёте, ки дар саҳифаҳои «Адабиёт ва санъат»-и соли 2024 нашр шудаанд, 25 ададро ташкил медиҳад. Аз ин миқдор тақризҳое, ки ба асарҳои адибон барои дарёфти Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Рӯдакӣ пешниҳод шудаанд, тақризҳои Шодӣ Раҷабзод «Кафшергар» ва симои қаҳрамонони давронсоз», Наҷмидди­ни Шоҳинбод «Қаҳрамонони даврони мо» (ба китоби Равшани Махсумзод «Кафшергар», №14, №20), Беҳрӯзи Забеҳуллоҳ «Кӯҳ моро шукӯҳ омӯ­зад», Абдуллоҳи Раҳнамо «Таҷаллии сеҳр дар қаламрави меҳр» (Тақриз ба китоби Рустам Ваҳҳобзода №15, №21), Азимҷон Аминӣ «Шахсият дар оинаи эҷод ва маърифат» (ба китоби Абдураҳмони Абдуманнон «Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик», №20) аз ҳама ҷиҳат муҳимманд, зеро дар онҳо фа­залатҳои суханварӣ ва суханшиносии касоне нақд шудаанд, ки бояд ҷоизаи олиро соҳиб шаванд.

Як хусусияти жанри тақриз, тавре дар назарияи нақди адабии замони шӯравӣ таъкид мегардид, фаврӣ буда­ни он мебошад, яъне бо нашр шудани асар фавран арзиши он бояд таъйин шавад. Дар тақриз бояд пургапию му­фассалгӯӣ дида нашавад. Тақризҳои Иброҳим Усмонов «Печутоби даврони пешин» (№9), Кароматулло Олимзода «Дилнавишта ё шеъре, ки парвардаи ишқ аст…» (№14), Иззатбек Идизод «Пиёда тай кунӣ бояд раҳи шеър» №22, Сироҷиддини Эмомалӣ, Мирзо Солеҳ «Дидаи ҳақбини муҳаққиқ» (№24), Насимбек Қурбонзода «Даф­тари хуршед» (тақриз ба маҷмуаи ашъори Озар «Баҳор гул бишуморем на тасбеҳ», №28), Ҳафиз Раҳмон «Пажӯҳиши судманду арзишманд» (№28), Раҷабалӣ Худоёрзода «Дорад хабар аз табъи гавҳарзои мо» (тақриз ба куллиёти Раҳии Муаййирӣ, №30), Шариф Муллоев «Таҳқиқи пурарзиш» (№32), М. Имомзода, Б. Ҳошимзода «Воқеияти зиндагӣ ва дидгоҳи бадеӣ» (№49) дар шумораи тақризҳоеянд, ки ба китобҳои дар соли 2024 нашргарди­да навишта шудаанд. Боқӣ тақризу ки­тобиёт асарҳоеро, ки солҳои пеш нашр гардидаанд, муаррифӣ намудаанд. Масалан, тақризи Меҳриддин Ғиёсӣ «Таҳқиқоти мамлу аз гавҳари маонӣ» ки дар шумораи 7 зери рубрикаи «Чашмандоз» нашр шудааст, китоби Олимҷон Хоҷамуродов «Насри зеҳнга­рои форсии Эрон дар қарни ХХ», ки 23 сол қабл мунташир гаштааст, мавриди таҳлил қарор гирифта, бознашри он ба миён гузошта шудааст.

Солҳои пеш дар бахши «Китобиёт» муаррифии китобҳои тозанашр дар ҳаҷми панҷ-шаш ҷумла сурат меги­рифт. Дар бахши «Китобиёт»-и «Ада­биёт ва санъат» зери рубрикаи мазкур маводе нашр шудааст, ки аз як саҳи­фа иборат аст. Масалан, навиштаи Меҳриддин Ғиёсӣ, Шодиҷони Рамазонӣ «Сиришт ва сарнавишт». «Хуршед­савор», (оид ба китоби Абдуманнон Насриддинов) (№24), Кароматулло Олимзода «Дилнавишта ё шеъре, ки парвардаи ишқ аст..» дар бораи китоби ашъори Ибодулло Машрабов, Бузургмеҳри Тоҷиддин «Гулҳои беха­зони модар» дар бораи китоби Сали­ми Зарафшонфар «Фурӯғи лоязоли фирдавс», ки соли 2023 дар Хуҷанд ба нашр расидааст, (№10) як саҳифаи ҳафтаворро ташкил додаанд. Ва низ маводе, ки зери рубрикаи «Тақриз» нашр шудаасту ҳамагӣ ним саҳифа аст, мисли тақризи Шариф Муллоев «Таҳқиқи пурарзиш», ки китоби Аҳмад Абдуллоев — «Адабиёти форсии тоҷикӣ дар Озарбойҷони асри 12»-ро мавриди нақд қарор додааст (№32).

Лозим ба ёдоварист, ки жанри тақриз қонуниятҳои хосси худро дорад ва муқарриз бояд дар баробари комёбию барҷастагиҳои асари мавриди тақризаш, инчунин аз костагию норасоиҳояш ҳам ишора намояд. Чунончи, дар ҷодаи илм агар тақриз камбудҳоро ошкор насозад, чандон эътибор надорад. Аксари тақризҳои дар ҳафтавор нашршуда хусусияти тавсифию ситоишӣ доранд ва баъзеи онҳо бо баёни мухтасари муҳтавои асар хотима ёфтаанд. Хосса барои ҳафтавори «Адабиёт ва санъат», ки минбари асосии Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон шумурда мешавад, муқарризон бояд масъулияти азимеро ба дӯш гирифта, ҳангоми нақди як асар дар ҳаҷми мухтасаре тамоми вежагиҳои асари мавриди тақризашонро баён карда тавонанд. Ҳарчанд майдони сухан дар ҳафтавор мисли маҷаллаи «Садои Шарқ» фарох нест, аммо маҳорати суханшиносию сухансанҷии ноқид лозим аст, ки ҳам ба тариқи мухтасар ва ҳам бо услуби илмию оммавӣ ва публитсистӣ тавонад арзиши асареро ташхис бидиҳад.

Аз ҳама бештар дар таърихи нақди адабӣ мақолаҳои мубоҳисавӣ арзиши баланд доранд. Ин навъи мақолаҳо дар замони шӯравӣ хеле роиҷ буданд ва дар маҷаллаи «Садои Шарқ» ҳамвора афкори мухталифи ноқидону адабиёт­шиносонро ё дар шакли мизи мудаввар ва ё баҳсҳо нашр мекарданд.

Дар ҳафтавори «Адабиёт ва санъ­ат» зери рубрикаи «Минбари баҳс» ду мақолаи мубоҳисавӣ, дақиқатараш онҳоро метавон тақризи манфӣ но­мид, зеро норасоиҳоро дар китобҳои дарсии мактабҳои ҳамагонӣ ошкор намудаанд, нашр гардиданд, ки аз ҳар ҷиҳат арзиши баланди интиқодӣ доранд. Дар тақризи аввал, ки ба қалами Фозил Муқимов зери унвони «Назаре ба як китоби дарсӣ» (Забони тоҷикӣ барои синфи 8) тааллуқ дорад (№22) ва тақризи дуюм аз Муҳриддин Сабурӣ «Агар хомӯш биншинам гу­ноҳ аст…» (Нигоҳе ба китоби дарсии «Адабиёти тоҷик» барои синфи 6-уми МТМУ, муаллиф Хоҷа Қурбон Тоҳирӣ) (№24) норасоию костагиҳои китобҳои дарсии мазкур бо мисолҳои мушаххас мавриди накӯҳиш қарор гирифтаанд, ки ин падида, дар воқеъ, нигаронкуна­да аст. Зеро хатову нуқсонҳое, ки дар китобҳои дарсӣ барои макотиби миёна роҳ меёбанд, барои гумроҳсозии насли наврас воситае мешаванд, ки ислоҳи он дар оянда кори хеле мушкил аст. Аз ин нигоҳ тақризи Муҳриддин Са­бурӣ ҷанбаи қавии интиқодӣ дорад ва ҳарчанд муаллифони китобҳо хоста­анд аз роҳи баҳс мансофӣ намоянд, аммо андешаҳои онҳо хатоҳояшонро ислоҳ намесозад. Аз ин рӯ, ноқидону суханшиносон бояд барои фароҳам намудани матнҳои солим дар китобҳои дарсӣ як бори дигар онҳоро мавриди нақди дақиқ қарор бидиҳанд, то ин ки матнҳои солим ба ташаккули завқи наврасон мусоидат намоянд.

Тақризи Тоҷибой Султонӣ «Пада­рам шоир буд» ба муносибати 70-сола­гии Муҳсин Аминзода (фарзанди шоири маъруфи тоҷик Муҳиддин Аминзода) ба достони ӯ, ки «Падарам шоир буд…» унвон дорад, навишта шудааст (№10). Ин достон, тавре аз навишта бармеояд, аз 45 саҳифа иборат аст, аммо соли нашри он зикр наёфтааст. Мутолиаи ин тақриз барои камина аз он ҷиҳат ҷолиб буд, ки то ба имрӯз дар бораи баромади иҷтимоии Муҳиддин Амин­зода, ки писари мударриси мадрасаҳои Хуҷанду Бухоро буда, дар шинохти шеъри классикӣ, хосса Бедил дасти тавоно дошта, пас аз инқилоб ҷилои Ватан кардааст, чун мутахассиси соҳаи филология маълумот надоштаам.

Дар ин ҷо оид ба ду тақризи дигар мехоҳам мулоҳизаамро баён созам, ки ба нақди баргардони девони шоирон аз як хат ба хати дигар нигаронида шуда­анд. Яке тақризи Раҷабалӣ Худоёрзода «Дорад хабар аз табъи гавҳарзои мо», ба куллиёти Раҳии Муаййирӣ (№30) аст, ки онро Исмоил Зарифӣ баргардон кардааст. Дар ин тақриз Худоёрзода нуқсонҳое, ки дар баргардони девон рух додааст, ошкор намудааст.

Дар шумораи 37-и ҳафатанома бошад, тақризи Исмоил Зарифӣ «Но­воқифиҳо дар таҳияи девони Воқифи Лоҳурӣ», ки онро Раҷабалӣ Худоёрзода ва Шарофиддин Асомиддинзода нашр намудаанд, мавриди нақд қарор гириф­тааст. Исмоил Зарифӣ ҳам норасоию нуқсонҳои зиёдеро дар баргардон кар­дани девони мазкур пайдо намуда, бо ислоҳоти тоза бознашр кардани онро ба миён гузоштааст. Аз шеваи тақриз аён аст, ки Исмоил Зарифӣ онро дар посух ба тақризи Раҷабалӣ Худоёр­зода навиштааст. Дуруст аст, ки бо нуқсону норасоиҳо баргардон кардани осори суханварон дар Тоҷикистон амри табиист ва тақризҳое, ки солҳои пеш Низом Қосим дар ин маврид менавишт, намунаи олии қазияи мазкур мебо­шанд. Ҳеҷ кадоме аз мо даъво карда неметавонем, ки ҳангоми баргардон ба хатокорӣ роҳ намедиҳем. Аммо чунин тақризҳо барои дар оянда масъулияти баланд эҳсос кардани онҳое, ки ба ин кор машғул мешаванд, метавонад таъсиррасон бошад. Яъне, пас аз баргар­дон барои интишор додани китоб аҷала накарда, аз назари чанд мутахассис бояд гузаранд, то матн солим шавад.

Дар таърихи нақди адабии тоҷик мулоҳизаҳои муфиди интиқодӣ ҳамеша дар заминаи муноқишаву муҷодала ва баҳс бештар пайдо шудаанд. Барои мисол, дар садаи дувоздаҳуми мелодӣ байни Хоқонӣ ва Рашиди Ватвот аввал муносиботи дӯстонаву бародарона ҳукмфармо буд ва ин ду суханвар дар қасидаҳояшон ҳамдигарро хеле ситоиш кардаанд, аммо ҳамин, ки байни онҳо кинаву кудурат пайдо гашт, қабеҳтарин дашному носазогӯиҳоро дар ҳаққи якдигар раво донистанд. Ва беҳтарин қитъаҳои Хоқонӣ, ки дар он нақд ҷанбаи истидлолӣ пайдо кар­дааст, муқаттаотест, ки дар посух ба Рашида Ватвот сурудааст. Аз ҷумла, қитъаи ӯ бо радифи «Унсурӣ», ки дар он диди дақиқи эстетикии шоир ва замони ӯ хеле барҷаста баён шудааст ва то ба имрӯз муҳаққиқон барои собит намудани андешаҳои худ аз он мисол меоранд.

Матлаб ин аст, ки тақризу мақо­лаҳои танқидӣ бояд пеш аз ҳама ҳадафе дошта бошанд ва аз рӯйи меъёрҳои дақиқи суханшиносӣ ада­биёти бадеиро мавриди нақду баррасӣ қарор бидиҳанд.

Дар шумораи 21-и ҳафтанома тақризи Муҳриддин Сабурӣ «Дар раҳ­гузори назарияи адабии суратгароёни рус» (Нигоҳе гузаро ба «Растохези калимот»-и Муҳаммадризо Шафеии Кадканӣ), ки онро профессор Шоди­муҳаммад Сӯфизода таҳия карда, ҳамзамон замимаи муфиде барои шинохти ин мактаби ададӣ илова кардааст, нашр гардидааст. Муқарриз аз ин китоби пурарзиш муҳимтарин мулоҳизаҳои муҳаққиқро мӯшикофона ҷудо намуда, баён доштааст. Аз ҷумла, муқарриз менависад, ки «Ин дониш­манд (Шафеии Кадканӣ) муътақид аст, ки то бархурдамон ба адабиёту ҳунар ва устураву ирфон бо диди суратгароё­на анҷом наёбад, ҷуз иншонависӣ коре дар пажӯҳиш накардаем».

Сипас пораеро аз мулоҳизоти Шафеии Кадканӣ овардааст, ки хеле ҷолиб аст. Кадканӣ навиштааст, ки «Аз таҷрибаву мушоҳидаҳои худам ба ду мавриде дар Донишгоҳи Теҳрон метавонам ишорат кунам, ки бисёр омӯзанда аст: ду тан аз барҷастата­рин устодони донишкадаи адабиёти Донишгоҳи Теҳрон, ки, мутаассифона, имрӯз дар миёни мо нестанд ва ҷойи эшон ҳамеша дар Донишгоҳи Теҳрон холист, рисолаҳои худро бо устод Фурӯзонфар гирифта буданд: яке ба унвони «Ишқ аз назари Мавлоно ва Ҳофиз» ва дигаре «Масоили равон­шиносӣ аз диди Мавлоно»… Бо ин ки дар дониш ва ҳиммати ин ду устоди бемонанд кӯчактарин тардиде вуҷуд надошт, ин ду бузург пас аз солҳову солҳо ночор шуданд аз мавзуъҳои мав­риди алоқаи худ сарфи назар кунанд, зеро намедонистанд, ки ин гуна ановин то табдил ба «фурм» нашавад, қобили баррасӣ ва таҳқиқ нест. Кам нестанд муаллифоне, ки худро дар ҳавзаи ир­фон ё адабиёт муҳаққиқ медонанд ва китобҳое бо ановини даҳонпуркуне аз навъи «Таҷаллии ишқ дар андеша»-и фалон ориф ё шоир менависанд ва ҳосили садҳо сафҳа нигориши эшон ҷуз муште иншонависӣ ва иборапар­дозӣ ҳеҷ чиз нест. Ҳам умри худро ба ҳадар медиҳанд ва ҳам вақти хонан­дагонро…».

Дар охир Муҳриддин Сабурӣ хулоса бароварда менависад, ки «Мутаас­сифона, ин гуна бархурд ба илм ва «муште иншонависӣ» дар ҳавзаҳои илмии мо ба маротиб зиёдтар аст, ки ҳамасола даҳҳо рисолаи номзадӣ ва докторӣ ҳимоя мегардад ва нақшашон ҷуз хобидан дар таҳхонаҳои дониш­гоҳҳо чизи дигаре нест..»

Дар идомаи хулосаи Сабурӣ афзуданиям, ки натанҳо шеваи ниго­риши рисолаҳои илмӣ, балки аксарияти тақризу мақолаҳои адабӣ, ки ҳафта­номаю маҷаллаҳо нашр месозанд бо ҳамон шеваи иншонависӣ сурат гириф­таанд, ки ин масъала таҷдиди назари ҷиддиро хоҳон аст.

Мақолаи Аскар Ҳаким «Навгароӣ дар ғазал»-ро (№6) метавон яке аз беҳтарин мақолаҳо дар бахши «Па­жӯҳиш» донист, ки дар он мунаққид бо як диди тоза ва хеле нуктасанҷона навовариҳои Муҳаммадшариф Саиди­ро, ки худ шоири афғонистонии муқими Шветсия мебошад, дар ғазалсароӣ ба субут расонидааст.

Дар мақолаи муҳаққиқи афғони­стонӣ Муҳаммадкозими Козимӣ «Муру­ре ба сегонаи ашъори Фозили Назарӣ», ки дар бахши «Нақди ҳамзабонон» (№37) нашр шудааст, тавре худи ноқид мегӯяд, ҳам барҷастагиҳо ва ҳам костагиҳои ин шоири эронӣ мавриди нақд қарор гирифтааст, ки бо чунин шева шеърро нақд кардан дар нақди суханшиносони Тоҷикистон кам чизе ба назар мерасад. Нақди воқеии шеър бояд чунин сурат бигирад.

Аз ҳама ҷолиби диққат дар бахши «Аз бойгонӣ»-и ҳафтанома бознашри мақолаи Ҳабиб Юсуфӣ «Барои поэзияи муносиби давр» (№36) аст, ки онро кор­манди осорхонаи устод Айнӣ Маҳбуба Луқмонова пайдо карда, бехабар аз ин ки ин мақола бори аввал дар таърихи 19 октябри соли 1940 дар рӯзномаи «Тоҷикистони сурх» нашр шуда, баъд­тар дар маҷмуаи «Сатрҳои нотамом»-и шоир ҳам, ки соли 1987 мунташир га­штааст, ҷой дода шудааст, чун бозёф­те, ки бори аввал нашр мешавад, барои ҳафтанома ирсол кардааст. Лозим ба ёдоварист, ки мақолаи мазкур яке аз беҳтарин мақолаҳои интиқодӣ дар нақди замони шӯравии солҳои чилум мебошад, ки дар бораи арзиши он ҳам адабиётшиноси шодравон Маъруф Раҷабӣ ва ҳам Абдухолиқ Набавӣ изҳо­ри назар кардаанд. Шояд ин дафъа оммаи васеи хонандагон аз он огоҳӣ пайдо намуданд ва бо шеваи нақд дар он рӯзгор ошно шуданд.

Айни ҳамон манзараеро, ки Ҳа­биб Юсуфӣ дар бораи вазъи шеъри тоҷик дар солҳои сиюму чилуми садаи ХХ тасвир кардааст, дар мақолае, ки Шӯроҳои назм ва нақди ИНТ дар бахши «Нақди адабӣ»-и шумораи 29-и ҳафтавор зери унвони «Теъдоди ғазал ба понсад расид, аммо..» ҷой додаанд, мебинем, фақат бо шеваи дигар. Дар ин мақола ғазалиёти Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода мавриди нақд қарор гирифтааст. Ноқидон бо овардани ми­солҳои зиёде аз ашъори шоири мазкур пастравии сатҳи шеърро дар рӯзгори мо ҷилвагар сохтаанд, ки дар воқеъ ин мақола дорои арзиши баланди интиқо­дист. Бовари комил дорем, ки аз ин гуна ашъор имрӯз мо метавонем ҳазорҳо ҷилд китобҳои дигар пайдо намоем, ки соҳибонашон аз ҳисоби маблағҳои худ нашр карда, дар байни мардум тақсим мекунанд. Шигифтовараш боз дар ин аст, ки матнҳои хароби ин шоир аз ҷониби маъруфтарин сарояндагони кишвар ба оҳанг дароварда шуда, зам­зама мешаванд ва ноқидоне ҳам дар пешгуфтори девони онҳо ситоишҳои муболиғаомезе перомуни арзишашон навиштаанд. Ин ҳам як манзараи ҳузнангез аз вазъи шеър дар замони Истиқлоли давлатӣ аст.

Дар бахши «Ахтарони адаб»-и ҳафтанома пажӯҳиши Камол Насрул­ло «Бедилонро Бедиле дилдор кард» (№19; №21; №23; №24; №26) нигоҳи то­заест дар шинохти Бедил ва маҳорати суханварии ин шоири навовар. Идома ёфтани чунин пажӯҳишҳо аз ҷониби суханварони мо, ки нақди шоирона маҳ­суб мешаванд, заминаи мусоиде барои таҳқиқи шеъри классикии мо фароҳам месозанд, ки қобили таҳсин аст.

Дар бахши «Назарпурсӣ», ки перо­муни назм, наср ва нақди адабӣ сурат гирифтааст, метавон матолиби зиёде дар мавриди чигунагии авзои адабиёт ва адабиётшиносиву нақди адабӣ пайдо кард. Дар шумораи сиюми ҳаф­танома мулоҳизаҳои адибони маъру­фи тоҷик Абдулҳамиди Самад, Ато Ҳамдам ва Бароти Абдурраҳмон оид ба вазъи насри ҷавонон ва омилҳои кам эҷод шудани наср нисбат ба назм аз ҷониби қаламкашони ҷавон андешаҳои ҷолиб баён гардидаанд.

Дар шумораи №36 мулоҳизаҳои танқидии Аскар Ҳаким ва Беҳрӯзи Забеҳулло «Аз бурду бохти шоирони ҷавон» нашр гардидааст, ки ҳарду ноқид ҳам аз рӯйи эҳтиром ва пос доштани одоби шарқӣ перомуни ашъори навқаламон изҳори назар намудаанд. Танҳо номи иддае аз шоирони ҷавон, ки дар ашъорашон тозагие ба назар мерасад, зикр гардидааст, аммо ба таври мушаххас норасоиҳои сурудаҳои онҳо мавриди нақд қарор нагирифтааст. Ба ақидаи Беҳрӯзи Забеҳулло, «Бо ин васф, шеъри тамоми шоирони ҷавони муосири тоҷик дорои як ваҷҳи муштарак аст – тасаллути пессимизм дар зеҳну шуури шоирон. Акнун замони он фаро расидааст, ки ин ниқоб аз чеҳраи шеъри ҷавони тоҷик бардошта шавад, то назми мо мисли шеъри Рӯдакӣ дубора оламгир гардад». Аммо ин пессимизм ва ё дунёбезорӣ чист ва он дар шеъри кадом шоири ҷавон мавқеъ дорад, исбот нагардидааст.

Дар бахши наср ҳамчунин ан­дешаҳои Сироҷиддини Икромӣ дар мақолаҳояш «Ҳар киро товус бояд» (№7), «Носирони ҷавон чӣ мегӯянд?» (№31) хеле хонданӣ ва далели огоҳии нависанда аз вазъи насри ҷавонон дар рӯзгори мо мебошанд.

Падидаи масарратбахши дигар барои адабиётшиносӣ ва нақди адабӣ дар ҳафтанома ворид шудани як зумра ноқидону суханшиносони ҷавонанд, ки дар оянда метавонанд ҷодаи мазкурро ба хубӣ тай кунанд ва нақди воқеиро рӯйи кор оваранд. Аз зумраи ин ҷаво­нон метавон Толиби Луқмон, Муҳрид­дин Сабурӣ, Бузургмеҳри Тоҷиддин, Сурайё Ҳакимова, Насимбек Қурбон­зода, Хуршеди Эҳсон, Бахтёри Раҳмо­ниёнро, ки ҳам ба эҷоди бадеӣ ва ҳам нақду адабиётшиносӣ машғуланд, ном бурд. Аз ин миён Муҳриддин Сабурӣ бо як диди тозаи интиқодӣ имтиёзи хосса дорад. Мақолаву тақризҳои ӯ нишон медиҳанд, ки мавсуф дар ши­нохти шеър мавқеи мушаххаси фикрӣ ва таҳқиқӣ дорад. Ба вежа мақолаҳои «Бебандубориҳо дар таркибсозӣ» (№36), «Дар қаламрави шеъри ҷаво­нон»,( №27) «Рубоиро сода нагирем…» (№39) гувоҳи қазияи мазкур мебошанд. Дар мақолаи «Бебандубориҳо дар таркибсозӣ» Сабурӣ таъбирсозиҳоро дар шеъри навин мавриди нақд қарор медиҳад. Ҳарчанд шавоҳиди оварда­шуда бидуни зикри номи муаллифони онҳост, аммо дар нақди шеъри муосир мавзуи ҷолиб ва муҳим аст. Таҳқиқи масъалаи мазкур метавонад яке аз масоили муҳим дар нақди лафз барои адабиётшиносии муосири мо қарор бигирад.

Хулоса, вазъи адабиётшиносӣ ва нақди адабиро дар ҳафтаномаи «Ада­биёт ва санъат»-и соли 2024 метавон қаноатбахш шумурд. Дар тӯли як сол кормандони ҳафтанома заҳмату ма­шаққати зиёде ба харҷ дода, кӯшиш кардаанд, ки матолиби хонданиро дар ин боб пешкаши хонандагон гардонанд ва беҳтарин мақолаҳои адабиётшино­сию нақди адабӣ ҳам аз ҷониби корман­дони ин ҳафтанома эҷод шудаанд, ки шоистаи таҳсин ва офарин мебошанд.

Дар соли навин умед аст, ки ноқи­дони касбии мо ба нақди адабиёти навинамон ҷиддитар машғул шаванд, то заҳмату кӯшишҳояшон барои худши­носии миллӣ ва маърифати адабиёту ташаккули завқи хонандагон мусоидат намуда, ҳамзамон боиси таровату то­загӣ пайдо кардани назму наср гардад.

Боймурод ШАРИФЗОДА,
адабиётшинос