Одинтсов, Войнович ва дигарон

Ба муносибати 110-солагии адиб ва тарҷумон Арнолд Одинтсов

Ҳамқаламони бузургсоламон ба мо, ҷавонон, дар бораи ҳаёту фаъолияти 40-50 сол пеши Итти­фоқи нависандагон бисёр нақлҳо мекунанд. Аз ҷумла, дар бораи он ки то чил-панҷоҳ сол пеш дар со­змони нависандагон бахши қавии адабиёти рус ва адибони русизабон амал мекард. Фаъолияти он ду паҳлу дошт: эҷоди асарҳои хонданӣ ва ба хонандаи русизабон расонидани асарҳои хуби нависандагони тоҷик.

Зимни он нақлҳо борҳо номи Ар­нолд Одинтсов ҳам ба забон гирифта мешуд. Кист ӯ ва чӣ осоре аз худ боқӣ гузоштааст? Дар рӯзҳое, ки аз таваллуди адиб 110 сол мегузарад, хостем бо зикри чанд чиз аз ӯ ёд кунем.

Дар китоби «Адибони Тоҷикис­тон» (Душанбе, «Адиб», 2014) дар бораи нависанда чунин мехонем: «Арнолд Одинтсов (Одер) 24 сен­тябри соли 1913 дар шаҳри Харков ба ҷаҳон омадааст. Аз соли 1930 дар корхонаҳои Маскав харротӣ кардааст. Соли 1934 шуъбаи ша­бонаи факултаи рӯзноманигории Донишгоҳи умумииттифоқии ком­мунистонро хатм намудааст». Дар идомаи ин маълумот як чиз ҷолиб аст, ки номбурда баъдан дар бо­нуфузтарин нашрияҳои марказии шуравӣ — рӯзномаҳои «Крестянская газета», «Комсомолкая правда», «Пионерская правда» ва маҷаллаи «Смена» кор кардааст.

Ин маълумотро метавон бо на­виштаҳои шабакаҳои иҷтимоӣ пур­ратар кард. Дар Интернет санаи оғози фаъолияти эҷодии Арнолд Одинтсов соли 1935 зикр шудааст, ки бояд дуруст бошад, чунки ба санаи Донишгоҳи умумииттифоқии комму­нистии ба номи Я. М. Свердловро хатм кардани ӯ рост меояд.

Дар китоби «Адибони Тоҷикис­тон» «аз соли 1942 дар ҷабҳаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ иштирок» кар­дани адиб зикр шудааст. Интернет инро дақиқтар карда менависад, ки «дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҷабҳа мухбири ҳарбӣ буд». Қабл аз он ки дар тарҷумонӣ ном барорад, Арнолд Одинтсов аллакай адиби шинохта буд ва китоби ҳикоя­ву қиссаҳои дар Маскав нашршуда­аш «Дар Жигули» (соли 1952) баҳои баланд гирифт.

«Соли 1955 ба Тоҷикистон ома­да, ҳамчун тарҷумон ба кор пардох­тааст» — мехонем дар идомаи китоби номбурда. Маҳз дар ҳамин давра бахши дигари фаъолияти эҷодии адиб – тарҷумонӣ оғоз мешавад. Ҷолиб он аст, ки ӯ беҳтарин асарҳои ҳамон замон — «Дар ҷустуҷӯи Ка­рим-Девона»-и Ҳабибулло Назаров, «Ҷӯра-саркор»-и Аъзам Сидқӣ, «Им­зои шахсӣ»-и Аминҷон Шукӯҳӣ ва Ҳилолиён Аскар, ҳикояву очеркҳои забардасттарин нависандагон — Со­тим Улуғзода, Ҷалол Икромӣ, Фотеҳ Ниёзӣ ва Фазлиддин Муҳаммадиев­ро ба русӣ баргардонда, дар нашрия ва нашриётҳои бонуфузи марказӣ чоп мекунад. Ин далели адиби нук­тадон ва тарҷумони пухтакор будани ӯ мебошад.

Тавассути тарҷумаи Одинтсов ин китобҳо дар саросари кишвари беканори шуравӣ паҳн ва маҳбубу машҳур шуданд. Чунон ки сарки­тобдори Китобхонаи вилоятии Рязан бо номи Максим Горкий Олга Воро­бел дар сомонаи интернетиашон менависад, дар хазинаи онҳо чанд тарҷумаи Арнолд Одинтсов, аз ҷум­ла асари Ҳабибулло Назаров «Дар ҷустуҷӯи Карим-Девона, шоире, ки чил сол қабл даргузаштаасту девона номидаандаш, лекин бояд оқилаш гуфт» ва маҷмуаи очеркҳои Арнолд Одинтсов дар ҳамқаламӣ бо Ҷалол Икромӣ «Аҷоиботи сафар» маҳфуз будааст. Нуқтаи дигари ҷолиб дар ин навишта он аст, ки «Дар маҷмуаи соядастҳо»-и муассиса китоби Ар­нолд Борисович Одинтсов «Он ҷо, дар паси тӯдаи абрҳо» бо соядасти «Ба Наташа ва Миша ба нишони дӯстӣ, бародарӣ ва хушбахтӣ» маҳфуз аст. Соядасти хотиравӣ ба Михаил Левин ва ҳамсари ӯ Наталя мансуб буда, соли 1999 аз ҷониби онҳо ба китобхона туҳфа шуда­аст». Михаил Иосифович Левин яке аз адибони маъруфи русзабон ва солҳои зиёд корманди масъули Итти­фоқи нависандагони Тоҷикистон буд.

Баъдан китобҳои дигари Арнолд Одинтсов – «Роҳи Мешера», «Хона ба хона» (дар китоби «Адибони Тоҷи­кистон» бо номи «Аз ҳавлӣ ба ҳавлӣ» тарҷума шудааст) ва навиштаҳои зиёдаш дар матбуоти марказии шу­равӣ нависандаро дар муҳити адабӣ шинохтатар намуданд.

Далели эътирофи ҳунари на­висандагию муҳарририи Арнолд Одинтсов ва хайрхоҳии ӯ ба ҳамқала­мон аз ҷумла порае аз навиштаҳои адиби рус – муаллифи асарҳои зиё­ди хонданӣ, бахусус романи ҳаҷвии «Зиндагӣ ва саргузаштҳои ғайриодии сарбоз Чонкин» Владимир Войнович мебошад.

«Тобистони соли 1959, — менави­сад ӯ, — қиссаро тамом кардам… «Мо дар ин ҷо зиндагӣ мекунем» унвонаш додам ва ба маҷаллаи «Юность» бурдам…».

Қисса моҳҳои дароз даст ба даст гашта, қисматаш норавшан мемонад. Як дӯсташ Владимир Войновичро бо адиби солхӯрда — Арнолд Борисович Одинтсов шинос мекунад.

«Ӯ ба Маскав аз Душанбе омада буд ва муваққатан дар маҷаллаи «Дружба народов» кор мекард. Ман қиссаро нишонаш дода, пурсидам, ки ба фикри ӯ, оё онро чоп карда метавонам?

— Қисса хуб аст, албатта, чопаш мекунед, — гуфт Одинтсов. — Лекин баъд барои он шуморо сахт мекӯ­банд.

— Барои чӣ?

— Барои он ки навиштаи шумо ба ҳаёти воқеӣ бисёр монанд аст.

Таърифаш форид ва «кӯфтан» ҳам дигар маро натарсонд. Ман, ал­батта, ёд доштам, ки чӣ хел соли 46- ум Зошенкову Ахматоваро «мекӯф­танд» (дар омӯзишгоҳи ҳунармандӣ ба мо аз бадии онҳо мегуфтанд). Даҳ сол баъд ҳамон гуна Дудинтсевро барои романи «На бо як нон зинда аст одам», сипас Пастернакро барои романи «Доктор Живаго» маҳкум намуданд, ки қисматашон бароям даҳшатнок буд.

Беш аз ин, чунин маҳкумкуниро чун эътирофи хидматҳо пазируф­там, аз ин рӯ, огоҳии Одинтсовро чун таъриф қабул кардам. Бо вуҷуди чунин огоҳӣ ӯ маслиҳат дод кӯшиш ку­нам, ки қисса дар «Дружба народов» чоп шавад…».

Ин пора чанд ҷиҳати ҳолномаи Арнолд Одинтсовро пурра ё равшан мекунад. Аввалан, ӯ баъди дар соли 1955 ба Душанбе омадан, дар ин ҷо муқимӣ нашуда, боз ба Маскав барга­шта, дар идораи маҷаллаи «Дружба народов» ба кор даромада будааст. Сониян, обрӯю нуфузи ӯро дар миёни адибони Маскав бозгӯ меку­над, ки назарашро пурсидаву ма­слиҳаташро мегирифтаанд. Сеюм, дар ин пора истеъдоди асилро шинохтаю эътироф кардан ва аз оқибати кори муаллифи ҷавон ба андеша рафтани Арнолд Одинтсов, ки хислати адибони ҳақиқист, равшан эҳсос мешавад.

Сухан дар бораи соли 1959 ме­равад ва «адиби солхӯрда Арнолд Борисович Одинтсов» гуфтани Вла­димир Войнович касро ба андеша водор мекунад. Он вақт «адиби сол­хӯрда» ҳамагӣ 46-сола буд, ки ҳаргиз айёми солхӯрдагии мард нест. Гап дар бораи он меравад, ки Одинтсо­ви фарзанди меншевик, ки падараш чун душмани халқ ҳабс шуда буд, Одинтсови сарбози Ҷанги Бузурги Ватанӣ, Одинтсови адиби соҳибди­лу заҳматкаш шояд он қадар азобҳо кашида буд, ки дар назари Войновичи 27-сола «солхӯрда» намуд.

Нуқтаи дигари ҷолиб он аст, ки ин ду адиби номдорро Тоҷикистон ва пойтахташ Душанбе ба ҳам оварда буд. Чунонки худи Войнович мена­висад, «Ман 26-уми сентябри соли 1932 дар Сталинобод, Душанбеи собиқу оянда, пойтахти Тоҷикистон таваллуд шудаам. Падарам Нико­лай Павлович он вақт дар рӯзномаи ҷумҳуриявии «Коммунист Таджи­кистана» кор мекард, соли 1934 аввалин муҳаррири рӯзномаи вило­ятии «Рабочий Ходжента» (баъдан –«Ленинабадская правда») таъйин шуд. Модарам — Роза Климентйевна Гойхман ҳам бо ӯ кор мекард… Соли 1936 падарам ба рӯзномаи «Ком­мунист Таджикистана» ба вазифаи котиби масъул баргашт. Тобистони ҳамон сол ҳабсаш карданд…».

Гумон меравад, ки дар қабули гарми адиби ҷавон ва хайрхоҳиҳои баъдинаи нависандаи шинохта ду омили дигар – пайванди ҳарду ҳам ба Тоҷикистон ва фарзандони «душ­мани халқ» буданашон беаҳаммият набудааст.

Воқеан, дар навиштаҳои Влади­мир Войнович борҳо Тоҷикистону тоҷикон ва Душанбе зикр мешаванд. Аз ҷумла, бо услуби ҳаҷвомези худ менависад, ки баъди ба Олмон ҳиҷрат карданаш барои чанд рӯз­номаи он кишвар мусоҳиба карда, зимнан дар бораи ҷои таваллуд ва кору бораш дар Тоҷикистон мегӯяд ва пагоҳ дар рӯзнома мехонад, ки «муаллифи роман (гап дар бораи «Зиндагӣ ва саргузашти ғайриодии сарбоз Чонкин» меравад – С. А.) як коргари одии тоҷик Владимир Вой­нович аст, ки насаби яҳудӣ рӯзашро сиёҳ кардааст»!

«Войнович дар Душанбе тавал­луд ёфта, то ҳаштсолагӣ дар Тоҷи­кистон калон шуд. Вақте ки ҷанг оғоз ёфт, маҷбур шуд, ки аз Тоҷикистон ба Украина фирор кунад»!

Дар ин пораҳо ҳам муҳаббати но­зуки адиб ба зодгоҳаш эҳсос меша­вад ва ҳам ноогоҳиву ҳангомахоҳии рӯзноманигорони хориҷӣ мавриди масхара қарор мегирад.

Тавре ки зикр шуд, Арнолд Одинт­сов муаллифи чанд китоби ҳикояву қиссаҳост. Лекин дар эҷодиёташ очерк мавқеи хос дорад. Тавре ки мунаққиди рус Григорий Соловёв зикр мекунад, дар эҷодиёти ӯ ду на­въи очерк дучор меояд. Навъи аввал бо маҳалли мушаххас ва номҳои муайян сарукор дорад. Навъи дуюм очерки «ҷамъбастӣ» аст, ки дар он муаллиф далелу санадҳоро таҳлил намуда, ҳадафашро ба хулосаи ман­тиқӣ мерасонад.

Мавзуи умумии эҷодиёти адибро нависанда ва мунаққиди машҳу­ри рус Александр Боршаговский (тарҷумони баъзе аз асарҳои Фаз­лиддин Муҳаммадиев ва Саттор Турсун) дар тақризаш ба китоби Арнолд Одинтсов «Дар бораи ҷанг ва муҳаббат» (Маскав, нашриёти «Советский писатель», 1971) чунин муайян намудааст: «Дар бораи ҷанг ва муҳаббат» — унвони басо аниқ. Зери як муқова ҳикояҳо дар бораи ҷанг омадаанду дар паҳлуяшон — ҳикояҳо дар бораи муҳаббат. Ҳар яке аз онҳо ҳам дар бораи ҷанганду ҳам дар бораи муҳаббат, дар бораи муҳаббати давраи ҷанганд, дар бо­раи озмоишҳои сахти набардгоҳ ва эҳсоси зебою ҳаётбахши муҳабба­танд онҳо».

Ҳамин эҳсоси зебо – қарзи шаҳрвандӣ ва муҳаббат – муҳаббат ба Ватан, ба Инсон, ба Зан — дар тамоми асарҳои адиб ба мушоҳи­да мерасад ва баъди солҳои зиёд ҳам боиси зикри неки муаллиф ва таваҷҷуҳи хонандагони наслҳои нав ба нав ба навиштаҳояш мегардад.

Сурайё АҲМАДЗОД,

мудири бахши тарҷума

ва робитаҳои адабии ИНТ