РЕГИСТОНИ МӮЪҶИЗАВӢ

Адаш ИСТАД

Баъзе касон гумон мекунанд, ки маҷмӯа, яъне Ансамбли Регистон танҳо аз се мадраса ва майдони таърихии он иборат аст.

Таърих гувоҳ аст, ки дар ин ҷо иморатҳои бузурги дигаре низ буданд. Аз ин иморатҳо куҳансолтаринаш Мадрасаи Мирзо Улуғбек – ҳоким ва донишманди маъруфу машҳур мебошад, ки сохтани он соли 1417 ба охир расида, корҳои кошинкориву тазйин боз се соли дигар давом кардааст. Аз рӯи лоиҳаи Мирзо Улуғбек дар Регистон корвонсарой, хонақоҳ, гармоба ва масҷид низ сохтаанд. Ҳоло дар ҷои корвонсарой Мадрасаи Тиллокорӣ ва дар ҷои хонақоҳ Мадрасаи Шердор истодааст, ки бо фармоиши ҳокими Самарқанд Ялангтӯш бунёд ёфтаанд. Иморати аз ҳама калон мадрасаи Алика Кӯкалдош будааст, ки 210 гумбаз доштааст.
Номи деринаи Регистон Сардувоник будааст, тахмин ба маънои ҷои тақсимгоҳи оби равон. Ҳафриёти археологҳо мавҷудияти ҷӯйҳои қадимаи Регистонро тасдиқ кардаанд.Дар сохтмони Мадрасаи Улуғбек бо илтимоси ӯ модараш Гавҳаршод аз Ҳирот меъмори машҳури он замон Қавомиддини Шерозиро мефиристад. 
Италия бо ёдгориҳои меъмориаш дар ҷаҳон машҳур аст. До-нишмандони он ба ҳар як рӯйдоди меъморӣ аз зинаҳои баланди комёбиҳои меъморони шӯҳрати ҷаҳонидоштаи худ баҳо медиҳанд. Чанд сол пеш китоби калони мусавваре дар Маскав бо номи «Мӯъҷизаҳои меъморӣ» (тарҷума аз итолёвӣ) чоп шуд, ки дар он Ансамбли Регистони Самарқанд дар радифи Персо-полиси Шероз, Масҷиди Имоми Исфаҳон ва Тоҷмаҳали Ҳиндустон ба рӯйхати мӯъҷизаҳои меъмории олам даромадааст.
Донишманди таърихи меъморӣ Мария Элоиза Коротса дар ин китоб навиштааст: «Ансамбли биноҳои дар Регистон қомат росткарда нишонаи нотакрори маданияти шаҳрсозии замони Темуриён аст. Ва ҳоло низ он касро ба ҳайрат меандозад».
Ҳар саҳар соати шаш дар майдони Регистон кор оғоз меёбад. Фаррошон ба поккорӣ сар мекунанд, боғбонҳо бо шинондани гулу рустаниҳои ороишӣ ва об додани буттаву ниҳолу дарахтону сабзаҳо машғул мешаванд. Кор аз субҳ то шом идома меёбад. Яъне кормандони маҷмӯаи Регистонро фидоӣ гӯед, хато наме-кунед. Дар ин маҷмӯа солҳост, ки Ҷамшед Маъруфӣ роҳбарӣ мекунад ва ӯ низ аз кормандони варзидаи соҳаи осорхонашиносӣ аст. Таҷрибаи калони рӯзноманигориро дар идораи газетаи «Самарқанд» соҳиб шуда буд ва мақолаҳояшро бо имзои Беҳрӯз Маъруфӣ чоп мекард. Падараш Рауф Маъруфӣ аз дилбохтагони санъати меъмории бостонӣ буданд ва ин меҳру муҳаббати самимӣ нисбати осори гузаштагонро ба писари худ ба меърос гузоштаанд.
Агар аз Регистон гузарам, ҳатман бо директори собиқ Қурбон Ҳасанов вохӯрда, сӯҳбат мекардам. Аз ватандӯстони ҳақиқӣ бу-данд раҳматӣ. Рӯзе дар як сӯҳбат гуфтанд, ки барои ба вазифаи муовини директор овардани Ҷамшед Маъруфӣ зӯр зада истода-анд.
– Ин кори бисёр душвор? – Пурсидам бо тааҷҷуб.
– Оре душвор,- гуфтанд он кас, – Ҷамшед Маъруфӣ дар Осорхонаи калон дар вазифаи муовин бисёр сол кор карда, дар тармиму муҳофизати ёдгориҳои меъморӣ таҷрибаи калоне ҳосил кардааст. Ҳоло директори музеи тарихи Самарқанд дар Афросиёб мебошад.
Нӯъмон Усмонович Маҳмудов ба қадри чунин кадрҳо мера-санд. Ҳамин тавр баъди бисёр сӯҳбатҳо Нӯъмон Маҳмудов фаҳмид, ки Қурбон Ҳасанов пеш аз ба нафақа рафтан ба ҷои худ Маъруфиро пешниҳод карданиянд.
– Регистон — ҷои нозук. Ба ин ҷо ҳар рӯз меҳмонҳои олиқадр меоянд. Мана, дирӯз соати ёздаҳи шаб баногоҳ худи сарвазир Шавкат Мирамонович даромада омаданд. Маъруфӣ бошад, ба мисли ман ҳалол кор карда метавонад.
Баъди чанд сол Қурбон Ҳасанов ногоҳ бемор шуда аз олам гузаштанд. Бори вазнини роҳбарӣ ба маҷмӯи Регистон ба зиммаи Маъруфӣ гузошта шуд. Ҳоло ин маҷмӯи ёдгориҳои меъморӣ – Ансамбли Регистон ба ҷои дӯстдоштаи меҳмонон ва самарқандиён табдил ёфтааст. Боғҳояш хушобу ҳаво, тару тоза, салқин. Дарахтони сӯзанбарги арчаву санавбар бо ҳавои тозаи шифобахш атрофро таъмин мекунанд.
Мадрасаҳои куҳансол ба мисли мӯйсафедони пир ғамхории ҳамарӯзаро талаб мекунанд. Ягон рӯз нест, ки дар Регистон корҳои тармиму таъмир сурат нагирад. Маъмурияти Регистон низ мекӯшад, ки ба ҷои кошинҳои шикаста кошинҳои айнан ба кошини дерин монанд насб гардад.
Пеш аз ҳама бо дастгоҳи аккосӣ сурати ҷои тармиммешуда гирифта мешавад, то ки баъди тармим бо акси нави нақши тар-мимшуда муқоиса карда бовар ҳосил кунанд, ки нақши нав чӣ дар шаклу чӣ дар ранг бо нақши асл баробар аст.
Маъмурияти Регистон ҳама корҳоро дар асоси мантиқи илмӣ пеш мебарад. Бо муассисаҳои илмӣ, чи дар масоили тармиму муҳофизати ёдгориҳои меъморӣ ва чи дар ташкили боғдорӣ, ҳамкорӣ мекунанд.
Корҳои ҳаҷман калонтар ба мисли сангфарш кардани майдон ва ғайра бо супориши идораҳои боло ва лоиҳаи институтҳо, иҷозати идораи муҳофизати ёдгориҳо амалӣ мешаванд.
Худи хонандаи азиз шоҳид аст, ки бо ташаббуси сарвари дав-лат барои барқарор кардани симои таърихии Регистон бисёр иморатҳои замони хрушёвӣ вайрон карда шуд. Дар натиҷа шаҳомати деринаи ёдгориҳои Регистон барқарор гардид.
Дар маҷмӯи ёдгориҳои Регистон корҳои илмиву тадқиқотӣ мунтазам давом мекунанд. Яке аз корҳои бузурги ба назар намо-ён, ки бо ташаббуси Маъруфӣ анҷом ёфт, ташкили аз забони арабию форсӣ ба забони ӯзбекӣ баргарон ва чоп кардани катибаҳои мадрасаҳо буд. Акнун роҳбаладу тарҷумонҳои сайёҳони хориҷӣ ба саволи меҳмонон, ки дар деворҳо чӣ навиш-та шудааст, бемалол посух дода метавонанд.
Имрӯзҳо боз кор дар майдони байни мадрасахо меҷӯшад. Яъне тайёрӣ ба фестивали байналхалқии «Шарқ тароналари» дар авҷ аст.
– Медонам, ки коратон аз мӯи сар зиёдтар аст. Аммо дар чу-нин як маҷмӯаи калон масъалаҳое, ки ҳалли худро талаб меку-нанд, будагистанд,- мегӯям ба Маъруфӣ.
– Оре, будани онҳо табиист. Он масъалаҳое, ки ҳалли онҳо иҷозати махсуси мақомоти болоиро талаб намекунанд, худамон дар доираи имконияти молии худамон иҷро карда истодаем. Чанде пеш камина оиди баъзе корҳое, ки дар оянда бояд иҷро шаванд, пешниҳодҳоямро ба мақомоти боло навишта супоридам.
Ӯ ба ман ин матни пешниҳодро нишон дод.
Дар пешниҳод ба ғайри ба дирексияи ансамбли ёдгориҳои Регистон додани мақоми ҳуқуқӣ (юридикӣ), ташкили идораи маъмурият, фонди музей, китобхона, анбор, толори конфронс ва ғайра бисёр масъалаҳои ниҳоят муҳим низ ҳастанд. Яъне Маъруфӣ ба Регистон аз нуқтаи назари осорхонаи илмӣ менигарад, ки ҳамин тавр бояд бошад.
Масъалаи дигаре, ки Маъруфӣ аз он ёдовар мешавад, бо мақсади боз бештар муҳофизат кардани ёдгориҳои Регистон харитаи археологии онро офаридан аст. Яъне агар чунин харита эҷод шавад, маълум хоҳад шуд, ки таҳкурсиҳои масҷиди Муқаттаъ аз ҷануби Улуғбек сохта шуда сарҳавзҳои бостонӣ, таҳкурсии Ҳаммоми Мирзоӣ (Улуғбек сохтагӣ, номи дар байни мардум машҳураш – Ҳаммоми Бозори сандуқ), пойдевори масҷиди Кучкунчихонро аз зери хок кушода консерватсия намудан лозим аст.
Пешниҳоди чоруми Маъруфӣ оид ба масоили Регистони Самарқанд бо ҷалби мутахассисони мамолики хориҷӣ таъсиси Шӯрои ҳифзи ёдгориҳои меъморӣ мебошад. Яъне бо дарназардошти аҳамияти ҷаҳонии Регистон корҳои тармиму консерватсияро дар заминаҳои илми муосири ҷаҳонӣ ташкил намудан лозим меояд.
Дар ёд дорем, ки солҳои аввали истиқлоли Ӯзбекистон дар бобати ободонии Регистон озмуни байналхалқӣ бо иштироки Фонди Оғохон гузаронида шуда буд. Барзиёд намебуд, агар боз як чунин озмуни байналхалқӣ дар бобати барқарор кардани симои таърихии Регистон, дар атрофи он ба ҷои иморатҳои бенамуди хрушевӣ сохтани инфрасохтори туристӣ бо корбасти комёбиҳои меъмории миллӣ гузаронида шавад. Он гоҳ фикрҳои Президенти аввали Ӯзбекистон шодравон Ислом Каримов дар бобати барқарор кардани шаҳомати Регистон пурра амалӣ ме-гардид.
Пешниҳоди панҷуми Маъруфӣ оиди тармиму муҳофизати худи ёргориҳои Регистон аст. Қисми якуми ин пешниҳод масоили дренажи обҳо дар мадрасаҳои Тиллокориву Шердор аст. Бахши дувум пурра ба корҳои консервация ва тармими мадрасаҳои Улуғбек, Шердор ва Тиллокорӣ доир аст. Ба ҳама маълум, ки ягонтои ин мадрасаҳо дар сад соли охир пурра тармим нашудааанд. Хусусан, мадрасаи Улуғбек, ки гунбазҳояшро Қавомиддини Шерозӣ ба мисли гунбазҳои дар Ҳирот сохтааш қабурғадор сохта буд, бояд ба шакли асл барқарор шавад.
То замоне, ки дар мадрасаҳо системаи гармкунӣ сохта наша-вад, деворҳо нам кашида кошинҳоро сармо зада афтидан меги-ранд. 
Баъзе пешниҳодҳо масъалаи ҳавогардонӣ ва зарурати сохтани системаи гармидиҳиро дар бар гирифтаанд. Маҷмӯаи Регистон пеш аз ҳама осорхона яъне музейи миллӣ аст. Аз рӯи ин мақомаш он бояд корҳои осорхонагиро ба дараҷаи баландӣ ҷаҳонӣ ташкил кунад. Аз рӯи ҳамин талаботи касбӣ Маъруфӣ пешниҳод кардааст, ки дар мадрасаи Улуғбек ва мадрасаи Шер-дор муҳити асрҳои 15-17-ро бояд сохт. Албатта, дӯконҳои армуғонфурӯширо кам бояд кард.
Тармими мадрасаи Тиллокорӣ боз як муаммои дигар аст. Гунбази он ба тармим ниёз дорад. Барои идомаи корҳои чаламондаи бинокорон (корҳои нақкошию кошинкорӣ) ва зебо-тар кардани ҳавлии мадраса лоиҳаи махсус лозим аст.
Ба фикри Маъруфӣ мадрасаи Тиллокорӣ барои таъсиси намоиши осори атиқаи худи Регистон ва ҳунармандони миллӣ мувофиқтар аст. Дар ин мадраса низ агар системаи гармидиҳиву хунуккунии ҳаво насб нагардад, вазъият чӣ хеле ки ҳаст, боқӣ хоҳад монд.
Пешниҳоди ҳафтум оид ба масоили таъмини барқ аст.
Пешниҳоди ҳаштум оид ба барқарор кардани дарвозаи таърихии Арки Амир Темур ва тимҳои таърихист ва ба ҷои асл (Кӯксарой) аз қабристони Шоҳизинда кӯчондани мақбараи Нуриддин Басир.
Пешниҳоди нуҳум эҳёи гузару растаи Заргарон аст.
Дар солҳои аввали истиқлол оид ба барқарор кардани он гапу ҳарфҳо зиёд буданд, аммо бо сабаби номаълум иҷрои нақшаҳо фаромӯш гардид. 
Пешниҳоди даҳуми Маъруфӣ дар Самарқанд сохтани манораи баландтарине аст, ки сайёҳон аз болои он тамоми шаҳрро дида тавонанд. Дар шаҳрҳои дигар, масалан Бухоро, Хива ва Тошканд чунин сохтмонҳо мавҷуданд.
Пешниҳоди ёздаҳуми Маъруфӣ барои сайёҳони хориҷӣ дар як қисми шаҳри кӯҳна бо номи «Шаҳри афсонавӣ» муҳити асри Амир Темурро сохтан аст. Ба монанди «Диснейленд», танҳо фарқ ин ки ба ҷои яхмосҳои имрӯза «роҳатиҷон», ба ҷои лимонад гулоби таърихиро мефурӯшанд.
Пешниҳоди охирин, яъне дувоздаҳум таъсиси Институти илмӣ-тадқиқотии ҳифзи ёдгориҳои меъморӣ аст ва дар заминаи он ташкил намудани устохонаи таъмири ёдгориҳо.
Ба фикрам хеле зарур аст, чунин устохона. Солҳои гузашта кошинпазӣ дар Самарқанд барҳам хӯрд ва тармими мадрасаву масҷидҳо бо мушкилӣ рӯ ба рӯст.
Роҳбари нави давлатамон Шавкат Мирзиёев ҳам солҳои ҳокими вилояти Самарқанд буданашон ва ҳам солҳои сарвазириашон ба масоили Регистони Самарқанд доим эътибор медоданд.
Ба ин сабаб муаллифи ин мақола итминон дорад, ки пешниҳодҳои Маъруфӣ дар рӯи коғаз нахоҳанд монд, рӯзе мерасад, ки онҳо амалӣ мешаванд.
Чӣ хеле ки дар урфият мегӯянд, нияти нек – ними давлат.
Муаллифи ин мақола дар як мақолае, ки солҳои пеш вобаста ба таърихи мадрасаи аз байн рафтаи Меҳрубонхонум навиштааш пешниҳод карда буд, ки Дахмаи Шайбониёнро ба ҷои асли худ — паҳлуи дармонгоҳ ва паси Иттиҳодияи «Усто» кӯчонидан кори савоб мебуд. Ҷои ҳозираи он – пушти мадрасаи Тиллокорӣ буда, ҷои савум бор кӯчонидашуда аст. Ва аз рӯи мантиқ ва ҳақиқати таърихӣ ба Регистон ҳеҷ иртиботе надоранд. Ё бигирем Чорсӯро. Он якуним метр зери хок аст.
Муаллифи мақола оид ба Регистон чанд шеър гуфтааст. Аз ин шеърҳо, ки дар матбуот ва китобҳо чоп шудаанд, мехоҳам якеро ҳамчун ҳусни хотимаи ин мақола пешкаш намоем.

ДАР РЕГИСТОН ИСТОДААМ…

Дар Регистон истодаам…
Регистон дилфарш аст,
Чун Арш аст.
Регистон аз кӯҳҳо болост,
Ва поёнтар аз Арши Аълост.
Замон ба мисли боди вазон
Аз бари Регистон мегузарад.
Регистон хомӯш аст,
Чу мӯсафеде, ки ҳама гапро гуфтааст.
Ва пире, ки рози ишқи Худоро
дар худ нуҳуфтааст.
Абадият ин ҷост,
Ҳузури Худо дар ҳар зарраи ҳавост.

Дар Регистон истодаам…
Мошинҳо мӯрчаҳои тезгардаканд,
Ҳавопаймоҳо парастуянд,
Парастуҳо парвонаянд.
Осмон абрист,
Вале дилам рӯшан.
Ман дар хомӯшистон истодаам,
Санги фарши аз поймолӣ хастаам,
Ба Регистон пайвастаам.
Чун ҷонамоз аст,
Майдони роз аст…                         

Садои Шарқ-№11-2017 
ВИЖАНОМАИ САМАРҚАНД