АЗ МУЗОКИРАҲО
Абдулҳамид САМАД,
Нависандаи халқии Тоҷикистон:
Мавзўи маҷлиси Садорат басо муҳим ва доманадор мебошад. Маърўзаи донишманди гиромӣ профессор Абдунабӣ Сатторзода фарогир буда, заҳмати зиёди ошноӣ ба осори ин давраи адабиётамон ва баҳои холисонаи эшонро ба дастоварди адибон собит месозад. Донишу таҷрибаи фаровони муҳаққиқ, ковишҳои тозаи эшон аз рўйи офаридаҳои адибон дар жанрҳои гуногун ба ҳадафрас шудани маърўза мусоидат кардааст.
Бешак, соҳиби истиқлоли давлативу миллӣ шудан армони ниҳоии насл ба насли адибон буд. Муқаддастарин дастоварди миллӣ, ки фазои бекарони озоди ҷомеа ва афкору андешаро муҳайё сохт, марзу бум, замину сарватҳои диёрро ба дасти соҳибонаш супорид ва барои шукуфоии ҷумҳурӣ, мақому эътибори ҷаҳонӣ ёфтани миллату давлат пойдевори устувор гузошт. Ин муъҷиза армони ҳазорсолаи аҳли адаб буд. Оре, маҳз истиқлол қуфли даҳонҳоро кушод ва махзани пурғановату гаронбаҳои забону адабиёти ҳазорсолаи рангинамонро барои истифодаи оқилона, пурмағзтар шудани осори бадеӣ пешкаши мо кард. Интихоби мавзўъ, қаҳрамонҳои армонӣ, сабки навиштор, ҳаллу фасли бадеии масъалаҳои доғ озод аст. Ҳунару маҳорат, заҳмату ковиши содиқона мебояд, ки асари тоза ва сазовор биофарӣ. Яъне, истиқлоли андеша ва ифшои ҳунар.
Аз сўии дигар, барои мо, бегумон, бахту саодати бузург аст, ки Истиқлоли давлату миллати шарифамон ва ободиву созандагии пурвусъати давлатамонро бо чашми хеш дидем ва ба қадри тавон дар ин фазои мусоид асарҳо навиштем. Ба назари ман, дар даврони истиқлол нависандагони бузургсолу миёнаумр ва ҷавонамон асарҳои гуногунжанри зиёд офаридаанд, ки намунаҳои хуб ҳам доранд. Боиси сарфарозист, ки адабиёти давраи истиқлол, аз ҷумла насри он, сифатан нав асту бештар рўҳи миллӣ дорад, ки пажўҳишгарон дар марҳилаҳои гуногун ба ин вижагии он баҳо додаанд.
Ба назари банда, адабиёти даврони Истиқлол танҳо навиштани воқеаҳои фоҷиабори солҳои 90-уми асри XX нест. Пайдо шудани андешаҳои озоди бадеӣ перомуни худшиносиву масъулияти ватандорӣ, эҳтироми расму оин бо биниш ва эҳсоси тоза дар назм, пайдо шудани асарҳои доманадори наср дар мавзўъҳои таърихи бостону шахсиятҳои бузурги сарнавиштсози миллӣ аз падидаҳои хуби адабиёти даврони Истиқлол маҳсуб мешаванд. Албатта, арзиши бадеии асарҳо дар як поя нест. Нависандаи бузурги меҳанпарастамон устод С. Улуғзода ҳанўз соли 1982 дар номае дар рўзномаи «Маданияти Тоҷикистон» таъкид карда:
«Аз асар навиштан дар мавзўъҳои таърихӣ мақсад — аз дидгоҳи таърих ба имрўзу фардои миллати худ нигоҳ кардан аст, вагарна ин шуғл маънӣ надорад». Яъне, истифодаи маводи таърих дар осори бадеӣ барои бедордилӣ, худшиносӣ, парваридани ҳисси ифтихор ва миллатдўстиву ватанпарастист. Чунин осор бояд бо ҳарорату ҷасорати саршораш набзи хуни карахту хоболудро дар шараёни хонанда ба ҷунбиш биорад. Хуб мешуд, ки дар маърўза ба ҷанбаҳои ҳунарии осори даврони Истиқлол бештар эътибор медоданд. Имрўз дар ҳавзаҳои адабии вилоятҳои Бадахшону Суғд, Хатлону шаҳрҳои дигар китобҳои адибон зиёд нашр мешаванд, вале онҳо аз назари хонандаи пойтахт ва аҳли таҳқиқ дур мемонанд. Ҳамчунин боиси дареғ аст, ки ҳар як асари навэҷод низ, ки зиёд нашр мешаванд, пажўҳиш ва таҳлил намеёбанд. Ин ба манфиати адабиёту хонанда нест.
Дар ҳар сурат дар пешорўйи ҷашни бузургу фархундаи 30-солагии Истиқлолияти Тоҷикистони азиз мавриди муҳокима қарор гирифтани мавзўи бозтоби масъалаҳои замони муосир дар адабиёти даврони Истиқлол барои рушди адабиёти муосир ва равнақи эҷодиёти адибон заминаи созгор мегузорад.
Абдураҳмони АБДУМАННОН, адабиётшинос:
Маърўзае, ки мо шунидем, ба манзараи умумии таҳаввули адабиёти тоҷик дар замони истиқлол то андозае равшанӣ андохт. Устод Сатторзода хеле заҳмат кашидаанд, ки ин қадар осори манзуму мансури як марҳаларо натанҳо хондаанд, балки арзёбии ҳирфаӣ ҳам кардаанд. Азбаски устод ба сифати мунаққид бештар ба нақди шеър машғуланд, дар маърўза махсусиятҳои шеъри имрўз ва эҷодиёти шоирони пешбари имрўза амиқтар баррасӣ шудаанд. Баъзе падидаҳои назарраси насри бадеии давраи Истиқлол низ мавриди арзёбии иҷмолӣ қарор гирифтаанд. Дар маҷмўъ маърўза, ба назари ман, хеле саривақтӣ ва касбӣ буд. Аммо, азбаски мавзўъ ниҳоят фарох ва доманадор аст, фаро гирифтани ҳамаи жанрҳо ва равияҳои адабиёти имрўз берун аз имкон ба назар мерасад.
Дар маърўза очерк ва публитсистика, драматургия, адабиёти кўдакон ва наврасон, нақди адабӣ баррасӣ нашудаанд. Романи «Гардиши девбод»- и Абдулҳамид Самад хеле сатҳӣ арзёбӣ гардид. Романи Мирзонасриддин «Оташ дар хонаи қадим» ва се ҷилди романи Ато Мирхоҷа «Саройи санг» аслан арзёбӣ нашуданд, ҳол он ки ҳардуи ин асар дар насри муосири мо падидаҳои хеле ҷолибанд.
Дар маҷмўъ маърўза барои таҳқиқи минбаъдаи адабиёти замони Истиқлол раҳнамои хубе метавонад бошад. Аз роҳбарияти Иттифоқи нависандагон хоҳишмандем, ки дар оянда дар маҷлисҳои Садорат жанрҳои алоҳида ва проблемаҳои ҷудогонаи адабиёти рўз мушаххасан баррасӣ карда шавад, то ки арзёбии хусусиятҳо ва падидаҳои адабӣ амиқтар сурат бигирад.
Ўринбой УСМОН, нависанда:
Гарчанд ки солҳои аввали Истиқлол пурталотуму сангин буд, бисёр адибони тоҷик асарҳои аз ҷиҳати бадеият баланд эҷод карданд.
Дар давраи Истиқлол сафи адибони ўзбек, ки дар Тоҷикистон муқиманд ва эҷод мекунанд, ба маротиб зиёд шуд. Ба боғи адабиёт чеҳраҳои нав қадам ниҳоданд. Адабиёти ўзбек ҳамчун узви адабиёти Тоҷикистон дар ин давра рушди тоза ёфт.
Дар солҳои аввали Истиқлоли кишвар бо вуҷуди хавфу хатари ҷанг ва сахтиҳои зиндагӣ, ғайр аз як нафар адиб касе аз эҷодкорони ўзбек Ватани азизи мо – Тоҷикистони маҳбубро тарк накард. Он як нафар низ ба сабаби оилавӣ, барои муттаҳидшавии оилааш кўч баст. Ман гумон мекунам, ки он кас узви ИНТ набуд. Ҳатто Ўлмас Ҷамол, ки аслан зодаи шаҳри Ургути вилояти Самарқанд буд, то охири умраш аз Душанбе нарафт. Баръакс, ў барои ваҳдати халқи Тоҷикистон кўшиши зиёд ба харҷ дод, ҳатто ба нуқтаҳои даргир рафт. Ин шоири равоншод дар давраи Истиқлол чор девон эҷод намуд, ки номашро зинда медоранд.
Дар мавриди адабиёти ўзбек дар замони Истиқлол зиёд таваққуф намекунам, зеро ин мавзўи хеле фарох аст. Фақат дар бораи тарҷума ҳарф мезанам. Тарҷумаи асарҳои адибони тоҷик ба забони ўзбекӣ вазифаи ҷонии адибони ўзбеки Тоҷикистон мебошад. Дар замони Шўравӣ аз адабиёти тоҷик бисёр асарҳо ба забони ўзбекӣ тарҷума шуда буданд. Ман дар вақти мактабхонӣ роман ва повестҳои устод Садриддин Айнӣ, романи Ҷалол Икромӣ — «Духтари оташ», повести «Тобистон»-и ПўлодТолис, романи Раҳим Ҷалил «Пўлод ва Гулрў» ва дигар асарҳои адибони тоҷикро ба забони ўзбекӣ мутолиа карда будам. Он вақт муаллифони ин асарҳоро ҳамчун ўзбек қабул карда будам. Баъдтар фаҳмидам, ки ин пиндошт аз маҳорати баланди тарҷумон будааст.
Афсўс, ки дар солҳои Истиқлол дар Ўзбекистон асарҳои адибони муосири тоҷик қариб ки тарҷума нашуд. Ин вазифаро адибони ўзбеки муқими Тоҷикистон ба уҳда гирифтанд. Дар натиҷа маҷаллаҳои Ўзбекистон ин асарҳоро нашр карданд. Масалан, маҷаллаи муътабари “Жаҳон адабиёти” як шумораашро пурра ба адабиёти тоҷик бахшид. Инчунин дар маҷаллаҳои “Шарқ юлдузи”, “Ёшлик”, дар ҳафтаномаи “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” шеър, ҳикоя ва повестҳои адибони тоҷик нашр шуд. Ман дар ҳафтаномаи “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” шеърҳои Низом Қосимро хондам ва бо дигар тарҷумаҳо аз назми ин муаллиф муқоиса намудам. Гарчанде ки тарҷумон Салим Ашўр шеърҳои Низом Қосимро аз забони русӣ тарҷума кардааст, дар забони ўзбекӣ ин шеърҳо аз аслашон фарқ намекунанд. Ҳамчунин китоби дастаҷамъии ҳикоянависони тоҷик низ чоп шуд. Мисолҳои дигар ҳам овардан мумкин аст.
Агар нуктаеро нагўям, виҷдонам азоб медиҳад. Афсўс, вақтҳои охир касе, ки андак аз забони тоҷикӣ хабардор бошад, ба тарҷума даст зада истодааст. Ман тарҷумаҳои Омонбой Ҷуманов, Сайфулло Қулаев, Султонмурод Ҳоҷибоев барин тарҷумонҳоро бо мароқ мехонаму меписандам. Вале баъзе тарҷумонҳо ба ин кори муҳим саҳлангорона муносибат мекунанд. Як шоири ўзбек шеърҳои Лоиқро ба забони ўзбекӣ хонда, гуфтааст, ки ман медонам, Лоиқ шоири бузург аст, вале касе, ки ин тарҷумаҳоро хонад, ба дигар хулоса омаданаш мумкин аст.
Ман ба ин тарҷумаҳо назар андохтам, Афсўс, ў ҳақ буд. Ҳар касе, ки забони тоҷикиву ўзбекиро ба хубӣ намедонад, истеъдоди шоирӣ ва нависандагӣ надорад, беҳтараш ба тарҷума даст назанад. Дар акси ҳол ў ба адабиёти тоҷик хидмати хирсона мекунад.
Банда солҳост, ки ба тарҷумаи осори насрӣ машғулам. Аввал асарҳоро на кам аз ду-се бор мехонам. Кўшиш мекунам, ки моҳияти асарҳоро дарк кунам ва донам, ки муалллиф ба хонанда чӣ мехоҳад бигўяд. Ҳамчунин саъй мекунам, ки образҳо, бадеият, сабк, санъати ифода ва дигар унсурҳои бадеии асарро ба назар гирам. Баъд ба тарҷума шурўъ мекунам. Боре як маҷмўа омода кардам, ки аз ҳикоёти адибони муосири тоҷик иборат буд ва баъдан намунаҳое аз он дар маҷаллаи “Жаҳон адабиёти” нашр шуд.
Боиси хурсандист, ки хидматҳои тарҷумонҳои беҳтарин дар давраи Истиқлол қадр карда мешаванд. Дар хотир надорам, ки замони Шўравӣ нафаре аз эҷодкорони ўзбеки сокини Тоҷикистон ҷоизаи адабӣ ба даст оварда бошад. Дар замони Истиқлол тарҷумон Омонбой Ҷуманов бо Ҷоизаи адабии ба номи Садриддин Айнӣ сарфароз гардид.
Аз фурсат истифода бурда, мехоҳам дар бораи китоби дарсии “Адабиёти ўзбек” ҳарф занам. Ба шарофати Истиқлол ин китоб дар Тоҷикистон таҳия ва нашр шуд. Вале ба фикри бисёр муаллимони адабиёти ўзбек, ки дар мактабҳои Тоҷикистон кор мекунанд ва ба назари мутахассисон, ин китоб ба талабот ҷавобгў нест. Он боиси паст шудани сатҳи дониши хонандагон мегардад. Дар вақташ дар бораи ин китоб баҳсу мунозираҳои доманадор сурат гирифта буданд. Вале новобаста ба танқидҳои сахт китоб ба табъ расид. Ба ин китоб адибони тасодуфӣ роҳ ёфтаанд. Бисёре аз онҳо ҳатто узви Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон нестанд. Ба фикри ман, ба ин китоб адибони муосири тоҷик низ бояд дохил карда шаванд, зеро ба ин васила доираи тасаввуроти хонандаҳои ўзбек дар бораи адабиёти тоҷик васеъ мегардад ва дар дили онҳо ба адабиёти муосири тоҷик меҳру муҳаббат зиёд мешавад ва китобҳои ин муаллифонро ҷустуҷў мекунанд.
Инчунин вақти он расид, ки адибони тасодуфии ўзбекро аз китоб хориҷ карда, ба ҷои онҳо он адибони ўзбекро, ки сокини Тоҷикистонанд ва бо асарҳои хеш натанҳо дар Тоҷикистон, балки дар Ўзбекистон низ маъруфият доранд, ворид намоем. Вобаста ба ин масъала агар ба Вазорати илм ва маорифи Тоҷикистон муроҷиат карда шавад, ба фикри ман, роҳи ҳал пайдо мегардад.
Муртазо ЗАЙНИДДИНЗОДА, раиси Шўрои робитаҳои адабӣ ва тарҷумаи ИНТ:
Дар маърўзаи донишманди муҳтарам А. Сатторзода ба шохаи муҳими адабиётшиносӣ – иртиботи байниҳамии адабиётҳо, таъсир ва таассури адабӣ низ таваҷҷуҳ зоҳир гардид, ки аз муҳимияти ин самт шаҳодат медиҳад.
Робитаҳои адабӣ аз фазилати деринаи омўзиши байниҳамии халқҳо буда, бо таърихи ибратомўзаш мавриди гуфтугузор ва пажўҳиши доманадори муҳаққиқони ватаниву хориҷӣ қарор гирифтааст. Нафарони оид ба ин масъала ибрози андешакарда ба он назаранд, ки ҳар қадр доираи омўзишу баҳрабардорӣ фарох бошад, ба чӣ ҳад алоқаҳо густариш ёбанд, ҳамон андоза адабиётҳо ба масъалаҳои инсонсириштӣ ва башарпарварӣ бештар қаробат пайдо мекунанд.
Ин масъала, ки дар замони побарҷоии давлати Шўравӣ бо тамоми василаҳои ёрирасонаш, чун созмон додани Рўзҳо, Ҳафтаҳо ва Даҳаҳои адабиёту санъати халқҳо дар кишвари ҳамдигар ва ривоҷи тарҷумаи бадеӣ ба роҳ монда шуда буд, баъди пошхўрии давлати ягона муддате рў ба карахтӣ овард.
Ин замон эҷодкорон аз бозёфту дастовардҳо, образҳои тозаи дар адабиёт таҷассумёфта ва раванду равияҳои тозаи адабӣ камтар огоҳ шуда, офаридаҳои арзишманди худро ба ҳамқаламони мухталифзабони кишварҳои дуру наздик манзур карда натавонистанд. Шояд натиҷаи ҳамин ноогоҳии ғайриинтизор буд, ки дар давраи оғозини ба Истиқлол расидани халқҳои собиқ Иттиҳоди Шўравӣ дар вуҷуди зиёиёни эҷодкор як навъ ангезаи талоши фарҳангӣ ва илмиву адабӣ рўйи кор омад ва даъвои нишон додани саҳми миллати худ дар ташаккули тамаддуни умумибашарӣ ба сабқат табдил ёфт.
Ҳамин давра буд, ки нависандаи қазоқ Анвар Олимҷонов дар мақолааш «Дарси таърих», ки тариқи ҳафтаномаи баэътибори «Литературная газета» (с.1990) ба табъ расид, ба оламиён оид ба саҳми мушаххаси миллати худ дар ташаккули фарҳанги умумибашарӣ иттилоъ дод ва далелҳоеро шоҳид овард, ки миллатҳои дигар низ метавонанд дар масъалаи матраҳшаванда ба он истинод кунанд.
Нависандаи қазоқ бо руҷўъ ба таърихи гузаштаву даврони шўравӣ бо ифтихор ба гуфта овард, ки:
«…Что же кажется нашего конкретного вклада во всемирную культуру, то историки знают о том, какую лепту на ее алтарь положили великие сыны казахской земли, энциклопедисты-кипчак, уроженец легендарного Отрара Мухаммед Абу Наср-ал Фароби (IX-X века), географ и математик Аббас Джаухари (Х век), автор знаменитого «Тарих-и Рашида» Хайдар Дуглат (XVI век), литописец истории казахских племен Джалаири (XVI век).
На этой земле творили такие гиганты, как Ахмед Ясави и Юсуф Баласугунский (ХI-ХII век). Пречисляю к ним Чокана Валиханова и Абая. Думаю никто не оспорит их вклад в культурную и духовную сокровищницу человечества. Что же касается нашего времени, то любой народ может гордиться творением и открытием таких мыслителей, как Каныш Сатпаев и Мухтар Ауэзов. Богатство земли нашей сочетаются с духовным потенциалом народа и мы хотим, чтобы мир знал об ЭТОМ».
Ба ин монанд гуфторҳо аз ҷониби эҷодкорону донишмандони адабиёту таърихи халқҳои дигар низ дар мақолаву китобҳо ва мусоҳибаҳо тариқи нашрияҳои машҳури замон интишор гардида, бартарии эҳсосро нисбат ба мантиқ бозгў менамуд. Хушбахтона, баъди паст гардидани шиддати чунин худхоҳиҳо ва бебунёд будани андешаи аз ҷониби тамаддунҳои зўру пурқудрат фурў бурдани адабу забонҳои камқудрат (Самоуэл Ҳангтинтон) ва эътироф гардидани он, ки ҳар қадр тамаддунҳо ба истиқболи ҳамдигар оғўш кушоянд, ҳамон андоза адабу фарҳангҳои миллӣ рушд намуда, мизони осоиши башар таъмин мегардад, (Саидмуҳаммади Ҳотамӣ) адабиётҳо ва адибон ба ҷараёни иҷрои рисолати азалии худ ворид гардида, амалҳои шоистаро ба иҷро расониданд.
Бо дарназардошти чунин фазо Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар суханрониҳои худ дар дохилу хориҷи кишвар ба муносибатҳои илмиву адабӣ ва аҳамияту манфиати робитаҳои бисёрҷониба ба мамлакатҳо ва халқҳои олам на камтар аз додугирифти иқтисодӣ эътибор додаанд. Чунончи дар суханронии таърихиашон 20 марти соли 2001 дар мулоқот бо намояндагони зиёиёни мамлакат фарҳангро ҳастии миллат шуморида, иброз дошта буданд: «Дар замоне, ки аҳли башар ба ҳамгироӣ мекўшанд, пайванду омезиши фарҳангро ба миён мегузоранд, дар чаҳорчўбаи танги миллии худ аз оламу одам ҷудо нишаста, даъвои ҳастӣ кардан амри маҳол аст. Санъати миллӣ вақте пеш меравад, ки дорои решаҳои устувор бошад, бо шоху баргаш аз офтобу фазои кайҳон ғизо гирад».
Бо такя ба ин андешаи бунёдӣ адибону олимони тоҷик аз рўзҳои аввали ба истиқлоли давлатӣ расидан дар шумули таълифи асарҳои насриву назмии ҷавобгўйи ниёзҳои замони Истиқлол дар самти густариши робитаҳои адабӣ низ амалҳои шоистаро роҳандозӣ намуданд. Робитаҳои адабӣ, ки шаклу василаҳои гуногун дорад, тавонистааст дар ҳамаи ҳолат ба рушди адабиётҳо такон бахшида, суханро бо ҷараёни созандагиаш раҳнамун созад.
Эътироф гардида, ки як омили муҳими ғановатманд гардидани адабиёти меросии тоҷику форс баҳрабардорӣ аз адабу осори халқу миллатҳои гуногун буда, офарандагони он аз тарҷумаҳои пурарзиши арабиву ҳиндиву чинӣ ва… ба таври фаровон истифода кардаанд. Ҳамин суннати нек дар аҳди шўравӣ ва замони соҳибистиқлолии мо ба сифати нав идома ёфта, ҳам осори арзишманди халқҳои ҷаҳон ба забони тоҷикӣ тарҷума гардид ва ҳам намунаҳои беҳтарини назму насри тоҷикӣ ба олами маънавии халқҳои дигар ворид шуда, гоҳо ба сифати намунаи пайравӣ ва гоҳи дигар чун омили барангезандаи тафаккури бадеӣ хидмат намуд. Ин замон интихоби асари тарҷумашаванда муҳимияти вижа пайдо намуда, асарҳое ба забони тоҷикӣ тарҷума гардиданд, ки бунёдашон аз таърих, адабиёт, санъат, забон, урфу одат ва зиндагиномаи нобиғагони тоҷик сиришта шудаанд. Намунаи чуни асарҳо романи нависандаи турк, барандаи ҷоизаи Нобел «Номи ман сурх аст»- и Орҳан Памук ва романи таърихии нависандаи рус Алексей Волос «Бозгашт ба Панҷрўд» аст, ки яке соли 2017 ва дигаре соли 2020 аз ҷониби Муҳаммадшариф Рустамзода ва Қодири Рустам ба забони тоҷикӣ тарҷума гардидааст.
Нашрҳои такрории «Диёри домани гардун»-и Иордан Милев ва «Садбарги зарин»-и К. Паустовскийро низ метавон ба ин даста шомил намуд.
Осори тарҷумавии замони Истиқлол, ки яке аз василаҳои рушди робитаҳои дохиливу хориҷӣ маҳсуб мешавад, назаррас буда, арзандаи гуфтумони вижа мебошад. Ҳикояву повест ва романҳои баргардоншудаи ин давра бо маъруфияти муаллифон ва масъалаҳои умумиинсонии фарогирифтаашон махзани адабиёти тарҷумавии тоҷикро ғанӣ гардонида, барои аз бозёфтҳои адабии умумибашарӣ огоҳӣ пайдо намудани хонандаи тоҷик мусоидат менамояд.
Дар арафаи омодагӣ ба ҷаласаи навбатии Садорати Иттифоқи нависандагон аз ҷониби шоир ва тарҷумони тавоно Салими Зарафшонфар ба забони тоҷикӣ баргардон шудани дастовардҳои адабиёти садаи ХХ-и ҷаҳон «Шодравон Маттиа Паскал»-и адиби итолиёвӣ Луиҷи Пиранделло, «Гэтсбии муаззам»-и адиби амрикоӣ Фрэнсис Скот Фитсҷералд ва «Гурги даштӣ»-и адиби олмонӣ Ҳерман Ҳессе ва бо унвони «Се шоҳкор» тариқи нашриёти «Истеъдод» ба дастрасии хонандагон манзур гардидани он, шаҳодати рушди адабиёти тарҷумавӣ ва робитаҳои берунии адабиёти тоҷик маҳсуб меёбад.
Падидаи ҷолиб аст, ки С. Зарафшонфар дар радифи тарҷумаи асарҳои муҳташами наср шеърро низ аз забони русӣ бо бовару шоиста ба забони тоҷикӣ баргардон менамояд ва ин маврид истеъдоди фитрии шоириаш шеъри тарҷумаро ҳадафманду пазиро месозад. Соли 2018 ашъори шоири маъруфи беларус Максим Богданович «Су-суи шабнам» бо чунин ҳавсала ба забони тоҷикӣ тарҷума гардида, шахсияти эҷодӣ ва мақоми адабии беҳтарин шоири беларусро ба хонандаи тоҷик муаррифӣ намуд.
Дар сохтори Иттифоқи нависандагон таъсис ёфтани Маркази тарҷума ва амалҳои шоистаи анҷомдодаи ходимони он, дигарбора ба роҳ мондани нашри силсилакитоби «Паёми бародарӣ», сурат гирифтани пажўҳиш дар ҳавзаҳои адабӣ ва илмии Суғду Хатлону Бадахшон, тарғиби адабиёти тоҷик берун аз Тоҷикистон, заҳмати натиҷаовари адибон Ато Ҳамдам ва Леонид Чигрин дар самти муаррифии таърихи наву дерин ва қаҳрамонҳои таърихӣ, нависанда ва тарҷумон Абдуғаффори Абдуҷаббор ҷиҳати баргардони асарҳои ҷаҳонӣ, Равшани Махсумзод бо таваҷҷуҳ ба беҳтарин ҳикояҳои адибони номдори русу ўзбек, Саидмурод Расулӣ бо завқи баланди интихоби асарҳои тарҷумавӣ ва сифати тоза пайдо кардани робитаҳои адабии халқи тоҷик бо соири халқҳо, ба вижа, халқи ўзбек ба гунаи соли 2019 дар Ўзбекистон созмон додани маҳфили ёдбуди таҷассумгари рафоқату ҳамраъйӣ, Қаҳрамони Тоҷикистон Мирзо Турсунзода ва дар оғози Наврўзи 2020 дар Тоҷикистон ташкил намудани маҳфили ёдбуди Шоири халқӣ, Қаҳрамони Ўзбекистон Эркин Воҳидов ва фароҳам омадани фазои мусоид ҷиҳати ошноиву баҳрабардорӣ аз бозёфтҳои адабии ҷонибҳо далели рушди ин самти адабиёти тоҷик дар замони Истиқлол ба шумор меояд.
Ҷумъа ҚУДДУС, мудири бахши очерк ва публитсистикаи ИНТ:
Мехоҳам оид ба ду шохаи муҳими адабиёти тоҷик – публитсистика ва драматургия, инчунин падидаҳои адабиёти русзабонамон ба таври фишурда сухан гўям.
Асарҳои Бахтиёр Муртазо «Ман чароғ афрўхтам», «Нақби Истиқлол», «Ҷавпазак» ва Шералӣ Мўсо — “Дурбин”, «Достони Роғун», «Қомати сабзи имон, «Қиссаи баҳорӣ», «Ҷасорат», дорои арзиши баланди адабианд.
Мирзо Шукурзода тавассути саҳифаҳои гуногуни таърихи ниёгон дар асарҳои «Тоҷикон дар масири таърих», «Кўҳкане аз користони дил», «Парниёну ҳариру абрешим», «Ҷонпайванд», «Тоҷикон дар қаламрави Ориёно» масоили худшиносии миллиро баррасӣ намудааст.
Китобҳои Раҷабалӣ Аҳмад «Нидо аз Роғун», «Дасти одам гул аст», «Роғун – кафолати зиндагии шоиста» ба бунёдкунандагони Неругоҳи Роғун бахшида шудаанд.
Мавзўъҳои маънавӣ, иқтисодӣ, демографию экологӣ дар осори Раҷаб Мардон «Оташи дил», «Ҳикмати умр», «Кохи ҳуҷҷатҳои муқаддас», «Сабри ў амали комил дошт» ва Холназар Муҳаббат «Файзи кўҳдоман», «Тоҷикистон» (ба забони инглисӣ), «Захираи кўҳсори Тоҷикистон», «Об – сарчашмаи ҳаёт», «Инсон ва сарватҳои табиат» баррасӣ гардидаанд.
Силсилаи очеркҳои таърихии Саломиддин Мирзораҳматов аз ҳаёту фаъолияти шахсиятҳои маъруф – Нусратулло Махсум, Бобоҷон Ғафуров, Турсун Ўлҷабоев, Ҷаббор Расулов ва дигарон ҳикоят мекунанд.
Муҳаммадҷон Тоштемиров муаллифи беш аз 20 маҷмўаи адабӣ ва публитсистӣ — «Бовар макун ба дўстат», «Ватан якто — тақдир якто», «Ҳомии сулҳу ваҳдат» (бо ҳамкории З. Саидов; 1997) ва ғайра мебошад.
Публитсисти ўзбекзабон шодравон Ҷамолиддин Тошматов дар очерку қиссаҳои худ дар бораи шахсиятҳои маъруф Имомназар Хоҷаназаров, Қаҳҳор Икромов, Розия Иброҳимова, Мирзоқул Бозоров меҳнат ва сифатҳои волои инсониро тараннум намудааст.
Тавре аз таҳлили далелҳо бармеояд, публитсистикаи муосири мо дар вазъи хуб қарор дорад, аммо тайи 15-20 соли охир ҷавонон ба ин бахш ворид нашудаанд, барои ҳавасманд ва ҷалб кардани неруҳои нав чора дидан зарур аст.
Драматургияи тоҷик дар замони Истиқлоли давлатӣ рушд ёфта, дар кишварҳои ҳамсоя низ таҳия гашт, тавассути ҷашнвораҳо манзури мардуми мамолики Осиёву Аврупо ва Амрико гардид. Дар ин давра беш аз 40 драмнавис – Меҳмон Бахтӣ, Сафармуҳаммад Айюбӣ, Нур Табаров, Ато Ҳамдам, Тўрахон Аҳмадхон, Маҳмадшариф Холов, Султон Сафар, Ҷумъа Қуддус, Шодӣ Солеҳ, Муҳаммад Ғоиб, Наримон Бақозода, Маҷид Салим, Нурулло Абдулло, Тоҳири Муҳаммадризо, Файзи Ашўр, Ғаюр Ашўр, Бароат Шукурзода, Абдуғаффори Абдуҷаббор, Садрӣ Умар ва дигарон фаъолият доштанд.
Солҳои аввали Истиқлол драмаву фоҷиаҳои Сафармуҳаммад Айюбӣ мақоми хоса гирифт. Бо «Фишор»-и ў драмаи нави танқидӣ оғоз гардид. Адиб бо усули ривоятсозӣ асарҳои сифатан нави «Алии Сонӣ», “Сакароти Қорун”, «Заволи Чамбули Мастон», “Дақиқӣ”, «Хатои охирини Афлотун», «Амир Балъамӣ», «То қафас бишкаст, булбул пир шуд» ва ғ. офарид.
Дар оғози Истиқлол барои дарёфти ҳувияти миллӣ ва ифтихор аз ниёгон таҳияи асарҳои таърихӣ маъмул гашт. Се асари таърихии устод Меҳмон Бахтӣ «Фирдавсӣ», «Шоҳ Исмоили Сомонӣ», «Тилисми Сайҳун» («Нангбардори Хуҷанд»), драмаҳои манзуми таърихӣ ва либреттои операҳои «Борбад», Низом Қосим «Борони ашк» («Куруш ва Куруз»), «Борбад» «Рустам ва Суҳроб», «Шоҳ Исмоил» аз ҷониби мухлисону мутахассисон хуш пазируфта шуда, дар ҷашнвораҳои театрӣ сазовори ҷоизаҳо гардиданд. Асарҳои таърихии Тўрахон Аҳмадхон «Баҳроми Чўбина», Муҳаммад Ғоиб «Шоҳи Ҳамадон», «Мири Кабир», «Имоми Аъзам», Нур Табар «Чархи гардон» «Паёми Зардушт», Ҷумъа Қуддус «Носири Хусрав», «Ҷавонии Рўдакӣ», «Қаромита», Ато Ҳамдам «Спитамен», Ғаюр Ашўр «Рўдакӣ дар Самарқанд» таҳия шуданд.
Жанри драма маъмулан масоили доғи рўзро баррасӣ мекунад. Дар асарҳои Муҳаммадшариф Холов «Иллати миллат», Ш. Солеҳ «Исёни майитҳои бекафан», «Фиғон аз қарнҳо»; Ато Ҳамдам «Барзуи Шуғнонӣ», «Занги охирин», Файзи Ашўр «Захми дил», «Ё раб!», «Ҳусайни аробакаш», «Фиғон», Ҷ. Қуддус «Офариниши охирин», «Шағоли шергир», «Дом», «Хоҷасагпараст», «Алвидоъ, автомат», «Лаъли Бадахшон», Нуруллоҳи Абдулло «Куҷо равонем?», «Шикасти умед», Нур Табар «Вагони охирин», «Тарс», «Хўсаҳо», Тоҳири Муҳаммадризо «Ишқи парӣ», «Баҳори Фаронса», «Дарёи дилҳои ҳастӣ»; Ўрунбой Усмон «Қулф», «Муқаддас», Муҳаммад Ғоиб «Арвоҳзада», «Зиндамаргон», «Волидони беворис», Маҷид Салим «Ишқи нобино», Мансур Суруш «Ҳуббулватан», «Оташ ва ях», Ҳалим Шариф «Подоши заҳмат», драмаҳои А. Сайфуллоев ва чанде дигарон масоили ҳалталаби рўз баррасӣ шуданд.
Дар жанри мазҳака адибони тоҷик дастболоянд: мазҳакаи халқии Ато Ҳамдам «Сафар-Махсум» дар озмуни ҷумҳуриявии «Парасту-93» ба Шоҳҷоиза ва дар Озмуни байналмилалии «Наврўз-93» (дар Ашқобод) ба ҷоизаи аввал сазовор гардид. Ҳамчунин, мазҳакаҳои Ҷ. Қуддус «Ишқи бозорӣ», «Ҷазирбод», “Шов-шов”, «Бозори нафс», Ғаюр Ашўр «Дод аз дасти Афандӣ», «Макри зан — ҷуволи арзан», Ш. Солеҳ «Табаралӣ Япония меравад», «Шулук ва беваҳои террорист», «Тавқи лаънат ва номзад», Н. Абдуллоев «Ҷанҷоли сари пода» ва дигарон барор доранд.
Драмнависони тоҷик барои бачаҳо низ асарҳои хуб иншо ва театрҳо пешкаши тамошобин намудаанд, чун пйесаҳои Ато Ҳамдам «Як танга тилло», Ғаюр Ашўр «Гурги нодон», Ш. Солеҳ «Бойи золим ва хурўси ҷабрдида», «Шер омад!», «Алвидоъ, зардинамўй!», Ҷ. Қуддус «Вийд», «Супер-духтар» ва ғайра.
Дар замони Истиқлол се драма аз се муаллиф — Сотим Улуғзода, Меҳмон Бахтӣ, Ҷумъа Қуддус дар Сурия нашр гардид, драмаҳои Ҷ. Қуддус «Тавбашикан» дар Ҷумҳурии Қазоқистон, «Офариниши охирин» дар Ҷумҳурии Қирғизистон таҳия ва сазовори Шоҳҷоизаи ҷашнвораи байналмилалии театрӣ шуд, драмаи «Фирдавсӣ»-и Меҳмон Бахтӣ дар Афғонистон, «Занги охир»-и Ато Ҳамдам дар Қирғизистон таҳия шуд. Драмнависон Ато Ҳамдам, Ҷумъа Қуддус ва мунаққид Маҳмадулло Табарӣ соли 2017 бо унвони ифтихории академики Академияи санъати театрии Қирғизистон қадр гардиданд.
Дар маҷаллаи адабии «Помир» ашъор ва намунаи навиштаҳои адибони русзабонамон мунтазам нашр шуданд.
Набзи замон, ҷанги шаҳрвандӣ, фурўпошии давлати шўравии собиқ, иваз шудани асоси арзишҳои маънавӣ асли муҳтавои ашъори Нисо мебошад.
Дар бисёр шеърҳои Сергей Сухоян набзи замон эҳсос мегардад. Дар шеъри афсари дивизияи 201 Россия Владимир Меркушин ҳаёти ҷангиён воқеӣ ва бо алам тасвир шудааст.
Норӣ Раббимдухт, Хосият Каст, Екатерина Шергина, Мави Масабӣ оид ба муаммоҳои олами инсон ва табиат менависанд. Олег Соболев аз рўзҳои ҷанг ҳикоят мекунад. Аниса Собирӣ бо шеъри хуб оғоз кард, аммо баъд бо таҳияи кино банд шуд. Мавлуда Норова покии оила ва оқибати ишқи озодро дар навиштаҳояш пайгирӣ намудааст. Бештари ашъор аз ҳасби ҳол, ишқи нобарор, танҳоист. Аз ҷумла, дар шеърҳои Шарофат Раҳимова.
Дар наср адибони русзабон комёбии бештар доранд. Леонид Чигрин дар ҳаммуаллифӣ бо Ато Ҳамдам, асарҳои гуногунжанру гуногунмавзўъ, қиссаҳои муосирон, романҳои таърихӣ, драмаҳо навиштаанд. Дар қиссаи «Тилло» мушкилоти иқтисодии мардум тасвир шудааст: муаллим мактабро партофта, бо тиллошўӣ машғул мешавад, аммо ба дасти гурўҳи роҳзан афтода, аз ҳамааш мемонад.
Дар қиссаву ҳикояҳои Мансур Суруш масъалаҳои маишӣ ва иҷтимоӣ, ҷанги шаҳравандӣ тасвир шудааст. Романи ў «Чала», аз ҳаёти яҳудиёни бухороӣ сазовори ҷоизаи ба номи С. Айнӣ шудааст.
Ҳикояҳои Павел Турсунов аз ҳаёти муосирон ҳикоят мекунанд, ишорат мешавад, ки аз телевизиор депутатҳо беист гап мезананд, аз мақом, андоз, мушкилот сухан меравад, вале қаҳрамон зуд телевизорро хомўш мекунад, яъне ба ҳодисоти ҷомеа бепарвост. Ҳикояҳои Галия Халиулова як навъ ёддошти замони бачагӣ аст. Ҳикояи Зебуннисо Искандарова «Ҷонаки бобош», аз боби меҳри бобо ба набера, хеле самимист. Ёддоштҳои Мадина Эронӣ «Хоки ширин», «Занбурўғҳо» дорои қимати бештари адабию иҷтимоӣ мебошанд.
Ҳикояи Таҳмина Саидмуродова «Агар дўст дорӣ» оид ба зиндагии инсони муосир, масоили оилавии одамон мебошад.
Жанри қисса зиёд аст, асари Искандар Ҳамроқулов дар бораи сафари гурўҳе дар хориҷи кишвар, тартибу низоми ҷангиён, зиёфатҳо, машқҳо шавқовар аст. «Бозгашт»-и Александр Яблоков дар бораи ҳайвоноти Африқост. Ҳикояи фантастикии Александр Зиборов «Ғоратгарони мазори фазоӣ» дар пайравии филмномаҳо дар бораи тиллоҷўён аз мақбараҳои қадима иншо шудааст. Чанд ҳикояти Анвар Тавобов ба ҷустуҷўҳои маънавӣ дар замони бозсозӣ, худоҷўӣ ва худсозӣ марбут мебошад.
Андрей Сметанкин шоир аст, вале чанд афсона дар бораи неруҳои фавқулодда ба табъ расондааст.
Ҳикояҳои Амалхонум Гаҷиева зиёд, ҳаҷман мухтасар, мазмунан фароханд, «Дер мондам» аз ишқи нотамоми зани шавҳару фарзанддор ва афсўси ў ҳикоят мекунад. Дар чанд ҳикояи дигар мушкилоти тоҷиконро дар Русия тасвир намудааст, аз муҳоҷире сухан мекунад, ки бо вуҷуди кар будан, дар тарабхона мусиқии аврупоӣ менавозад. Ин ишора бар он аст, ки байни муҳоҷирон шахсиятҳои нодир ҳам зиёданд.
Лола Мерганова дар қиссаи «Бо номи ишқ» бо усули сужапардозӣ ҳодисаҳои тасодуфии зиёдро ба қалам меорад. Воқеаҳо бо усули худҷорӣ омада, диққати муаллиф бештар ба издивоҷи зан ба шавҳари хоҳараш банд шуда, ҷиҳатҳои иҷтимоии замон сарфи назар шудааст. Дар ҳикояи «Духтари Балҷувон ва писари Алания» сарнавишти қаҳрамонҳо аҷиб буда, услубу салиқа низ беҳтар аст.
Асарҳои Темур Зулфиқоров зиёд нашр шудаанд — «Хобҳо дар Кондара», «Корвон», «Компютер», «Сармоя» ва ғайра дар вақту фазои беҳудуд аз муаммои вуҷуд ҳикоят мекунанд. Элеонора Қосимова соҳиби чанд китоб аст. Онҳо бо услубу салиқа, сужапардозӣ ҷолибанд.
Мавзўи ҳикояҳои Шарофиддин Ҳабибуллоев, Мақсуда Собирзода, Зулфия Голубева, Раҳима Ҷўраева, Розия Ҷўраева тасвири воқеаҳои замони ҷанги шаҳрвандӣ мебошад. Ҳикояҳои К. Тоиров, Темур Раҷабов, Гулнора Шосулаймонова аз лиҳози шаклу мундариҷа хубанд.
Сайидалӣ Муҳиддинов соҳиби чандин қиссаву ҳикоёти хуб аст, доираи мавзўъҳояш васеъ, аз ҷанг дар Афғонистон то муаммоҳои рўзгори муосирон.
Ҳикояи Нисо Ризвоншоева дар бораи ҷанги шаҳрвандӣ дар озмуни Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон бахшида ба 25-солагии Ваҳдати миллӣ сазовори ҷойи сеюм шуд, аммо дигар ҳамкорӣ надорад. Зулфия Миршакар соҳиби китобу филмномаи зиёд аст: «Пирмард ва кўҳсор», «Таъми асал» ва ғайра, ҷанги шаҳрвандӣ ва масоили иҷтимоиро дар бар мегирад.
Таҳмина Эмин намояндаи ҷавонтарини адибони русзабон аст. Бо услуби саҳли мумтанеъ менависад, дар рўзгори муқаррарии ҳамзамонон пояҳои маънавӣ, қонуниятҳои нонавиштаи ҷомеаро меҷўяд. Ҳикояи воқеии «Вираж», «Наврўз», «Шаби бидуни афсона», «Ҷиноят ва ҷазо», «Купрук» ва ғайра аз ҷумлаи онҳоянд.
Адабиёти русзабони Тоҷикистон дар даҳсолаи охир тавассути ин адибон дар шаклу сифати беҳтар шакл гирифта, ҷанбаҳои рўҳии халқро амиқтар таҷасум менамояд.
