Таъсири «Шоҳнома» ба адабиёти турк

Мардуми турку ӯзбек, ки аз азал бо мардуми форсу тоҷик якҷо зиндагӣ мекарданд, дӯсту бародар буданд, “Шоҳнома”-и Ҳаким Фирдавсиро ба забони асл мехонданд, зеро дар мак­таби куҳна, дар мадрасаҳо таҳсил ба забони форсии тоҷикӣ буд.

– «Шоҳнома» ба осори шоирони туркзабон таъсири зиёд расондааст, – менависад ходими калони илмии Маркази тамаддуни исломии Ӯзбе­кистон, доктори илми филология Хусрав Ҳамидов.

Яке аз нахустин асарҳои бадеии адабиёти туркӣ «Қутадғу билиг» (“Дониш – раҳнамои саодат”)-и Юсуф Хос Ҳоҷиб аст, ки дар пайравӣ ва вазни «Шоҳнома» эҷод шудааст. Дар давоми давраҳои гуногуни таърихӣ тарҷумаҳои назмиву насрии «Шоҳ­нома» ба миён омаданд.

Адабиётшинос, олими зуллисо­найни Ӯзбекистон Ҳамидҷон Ҳомидӣ низ қайд мекунад, ки соли 1425 бо саъю кӯшиш ва муқаддимаи Бой­сунқур Мирзо 41 нусхаи дастнависи «Шоҳнома» гирдоварӣ шуда, нусхаи ягона омода гардидааст, ки бо ило­ваи 21 миниатюраи зебо музайян шуда будааст. Ба гуфтаи шоҳнома­шиноси шинохта Ҳамидҷон Ҳомидӣ, ин муқаддимаи Бойсунқур Мирзо аз нахустин тадқиқоти «Шоҳнома» ба ҳисоб мерафтааст.

Тарҷумаи машҳури Хомӯшӣ, ки соли 1781 анҷом дода шуда буд, дар асоси ҳамин нусха ба амал омадааст.

Аз аввалин тарҷумаҳои насрии «Шоҳнома» ба забони туркӣ “Досто­ни Сиёвуш” аст, ки аз ҷониби Ҳасан Муҳаммад ном адиби хоразмӣ соли 1497 сурат гирифтааст. Ҳамчунин, Шоҳ Ҳиҷрон аз достони «Бежан ва Манижа» то «Вафоти Искандар»-ро тайи солҳои 1750-1755 ба наср бар­гардон намуд. Хомӯшӣ дар тарҷумаи худ кори Шоҳ Ҳиҷронро идома ме­диҳад, ӯ асарро аз оғоз то достони Искандар ба насру назм омехта тарҷума мекунад.

Профессор Хусрав Ҳамидов қайд мекунад, ки сабаби ба назму наср анҷом додани тарҷума ба мардум фаҳмо шудани хатти сужаи достонҳо будааст.

Нурмуҳаммад Бухорӣ, Очилдимурод Мирӣ ҳам ба тарҷумаи «Шоҳнома» машғул буданд, аз ҷумла Мирӣ, ки забони форсии тоҷикиро мукаммал медонисту соли 1884 достони «Раъно ва Зебо»-ро ба тоҷикӣ навишта буд, достони «Рустам ва Суҳроб»-ро бо вазни аслӣ тарҷума менамояд. Ҳамин тариқ “Шоҳнома” дар байни мардум васеъ паҳн мешуд ва дар чойхонаву гузаргоҳҳо шоҳномахонӣ авҷ мегирифт.

Баъди он ки дар Осиёи Марказӣ корҳои табъу нашр роҳандозӣ гар­диданд, асари Фирдавсӣ бо номи «Шоҳнома»-и туркӣ» дар тарҷумаи Хомӯшӣ солҳои 1902, 1906, 1908, 1914 пайдарпай нашр мегардад. Ин кор бо ибтикори ношир, тоҷири китоб ва хаттоти ӯзбек Мир Махдум амалӣ шудааст. Садҳо миниатюрае, ки дар он мавҷуданд, офаридаи дасти Аб­дураҳмони Себзорӣ мебошанд.

Дар давраҳои охир низ тарҷумаву тарғиби «Шоҳнома» идома ёфт. Шоири шинохтаи ӯзбек Усмон Носир ҳаҷвияи Султон Маҳмудро бо назм тарҷума кардааст, вале баъд аз бадарға шуданаш тарҷумаи ӯ чоп нашуда мондааст. “Аз китоби «Достонҳои «Шоҳнома», ки аз ҷониби Сотим Улуғзода ба наср гардонда шуда буд, достони «Симурғ ва Зол» аз ҷониби шарқшинос Раҳмонхӯҷа Инъомхӯҷаев соли 1992 тарҷума ва нашр гардидааст”, – менависад профессор Ҳамидҷон Ҳомидӣ.

Тарҷумаи сеҷилдаи «Шоҳнома», ки бо дастгирии бевоситаи роҳбари вақти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Шароф Рашидов таҳти роҳбарии шарқшинос ва тарҷумон Шоислом Шомуҳам­медов тайи солҳои 1975-1979 бо теъдоди 35 ҳазор нусха ба нашр расид, ҳодисаи муҳим буд. Шоислом Шомуҳаммедов барои саҳми назар­рас гузоштан дар тарҷума ва тарғиби «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ба Ҷоизаи байналмилалии ба номи Фирдавсии Эрон сазовор гардид. Ӯ барои муар­рифии чеҳраҳои адабиёти классикии форсу тоҷик ва осори гаронбаҳои онҳо корҳои мондагор анҷом дод. Аз байн 50 сол гузашта бошад ҳам, то имрӯз мардум бо мамнуният аз тарҷумаҳояш фаровон истифода мебаранд. Шоислом Шомуҳаммедов инчунин дар асарҳои «Классикони адабиёти форс-тоҷик» ва «Гуманизм дар эҷодиёти классикони адабиёти форс-тоҷик» роҷеъ ба «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ фикру мулоҳизаҳои худро баён кардааст. Ӯ дар муқаддимаи тарҷумаи назмии «Шоҳнома» роҷеъ ба асари мазкур зикр мекунад: «Ғояи асосии «Шоҳнома» бузург доштани Ватан, қудрати халқро ба намоиш гузоштан, васф кардани баҳодуро­ни халқ мебошад». Олим роҷеъ ба қаҳрамони машҳури асар ҳам фикри ҷолиб дорад:

«Рустам баҳодурест, ки таслим намешавад ва мағрур аст, аммо ба подшоҳи худ аз таҳти дил садоқат дорад. Ӯ балогардони ватану халқи худ мебошад. Дар ин роҳ ӯ аз ҷанги қаттол ҳам рӯ намегардонад.

Фирдавсӣ ҳар қадар Рустамро дӯст дорад ҳам, ӯро танҳо ба сифати маҷмуаи хубиҳо тасвир намекунад, ӯро ба сифати одаме тасвир меку­над, ки аз камбудиҳо холӣ нест».

Соли 2012 «Шоҳнома» дар қолаби наср дар таҳияи Ҳамидҷон Ҳомидӣ ба забони ӯзбекӣ ба нашр расид. Он дар асоси баёни насрии Ғулом­муҳаммад Тоҳир Муборак ба амал омадааст.

Ҳамидҷон Ҳомидӣ соли 1967 дар мавзуи «Дар бораи тарҷумаи ӯзбе­кии «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ» рисо­лаи номзадӣ ҳимоя карда, дар он ҷиҳатҳои муҳимми тарҷумаи ӯзбекии асарро баррасӣ намуд. Олим соли 1991 дар мавзуи «Шоҳнома» ва ада­биёти ӯзбек» рисолаи докторӣ низ ҳимоя карда, муносибати ин шоҳа­сари Фирдавсиро бо осори адибони ӯзбек нишон додааст. Дар рисолаи Ҳомидӣ «Фирдавсӣ ва адабиёти ӯзбек» роҷеъ ба тарҷумаи Хомӯшӣ, Нурмуҳаммад Бухорӣ, Шоҳ Ҳиҷрон, анъанаи фирдавсишиносӣ, «Шоҳно­ма» дар талқини Айнӣ мулоҳизаҳои пурқимати илмӣ баён шудаанд. Ӯ дар соҳаи фирдавсишиносӣ саҳ­ми муносиб гузошта, ҳам таъсири «Шоҳнома»-ро ба адабиёти ӯзбек таҳлилу баррасӣ намуда, ҳам ба хонандаи ӯзбек роҷеъ ба мазмун ва моҳияти асар маълумоти муфассал додааст.

Олими шинохтаи ӯзбек Наҷмид­дин Комилов дар китоби «Корвони тафаккур» симои Гурдофаридро аз нуқтаи назари Чернишевский таҳлил мекунад. Адабиётшинос Эргаш Очилов дар мақолаи худ таҳти унвони «Шоҳкитоби адабиёти Шарқ» саҳми Фирдавсӣ ва шоҳаса­ри ӯро дар адабиёти ҷаҳон таъкид намудааст. Шарқшинос Ҷаъфар Холмуъминов дар мақолаи «Фир­давсӣ ва Аврупо» таҳқиқ ва тарҷу­маи «Шоҳнома»-и Фирдавсиро аз ҷониби олимон ва мутарҷимони аврупоӣ ба риштаи таҳқиқ кашида, нуфузу эътибори Фирдавсиро дар адабиёти Аврупо нишон медиҳад.

– Дар Ӯзбекистони нав ба густа­риши муносибатҳои байни миллатҳо эътибори алоҳида дода мешавад, -менависад профессор Хусрав Ҳа­мидов. – Натиҷаи ҳамин дастгирии ҳамаҷониба аст, ки бо ибтикори Президенти Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёев 10 сентябри соли 2022 дар мавзеи Панҷоби Самарқанд муҷассамаи Фирдавсӣ қад афрохт. Он рамзи дӯстии халқҳои ҳамҷавор аст.

Дар Ӯзбекистон ба омӯзиши осо­ри илмиву адабии бузургони форсу тоҷик ҳамеша эҳтиёҷ буду ҳаст, зеро таърих, фарҳанг ва анъанаҳои ин ду халқ аз як реша сарчашма мегиранд ва Алишер Навоӣ бо такя ба таҷри­баҳои эҷодии суханварони форс- тоҷик асарҳои мондагоре офарид, ки то имрӯз барои равнақу ривоҷи адабиёти туркзабон хидмат меку­нанд. Инчунин, таъсири «Шоҳнома» ба асарҳои ҳамосии адибони ӯзбек равшантар мушоҳида мешавад. Такроран тарҷума ва чоп шудани «Шоҳнома» дар ибтидои асри ХХ далели он аст, ки дар давраи оғозу ривоҷи ҳаракати ҷадидия ба худши­носӣ эътибори алоҳида дода мешуд ва ғояву мазмунҳое, ки дар он ифода гардидаанд, барои ҷадидон ба сифа­ти дастуруламал кумак мекарданд.

«Шоҳнома» натанҳо ба забони ӯзбекӣ тарҷума шудааст, балки ғо­яҳои инсонпарвариву ахлоқии он ба эҷодиёти адибон таъсир расондааст, ҳамчунин, қаҳрамонҳои он дар осори шоирону нависандагони туркзабон мавриди истифода қарор гирифта­анд. Одамони босавод ва маъри­фатпарвар ин асарро дар тарҷума не, балки дар асл мехонданд.

Шоири Халқии Ӯзбекистон Си­роҷиддин Саййид дар “Юз оҳ, Заҳи­риддин Муҳаммад Бобур…” (“Сад оҳ, Заҳириддин Муҳаммад Бобур…”) ном маҷмуаи худ, ки соли 2023 чоп шудааст, аз “Бобурнома” чунин иқтибосро меорад, ки Бобур дар бораи падараш Умаршайх Мирзо навиштааст: «Равон саводи бор эди. «Хамсатайн» ва “Маснавий” кито­блари ва тарихларни ӯқир эди. Аксар «Шоҳнома» ӯқир эди.Табъ назми бор эди. Ва шеърга парво қилмас эд».

Тарҷумаи таҳтуллафз: “Саводи равон дошт. Китобҳои “Хамсатайн”, “Маснавӣ” ва таърихро мехонд. Бештар “Шоҳнома” мехонд. Табъи назмгӯйӣ дошт”.

Аз ин иқтибос маълум мешавад, ки шоҳномахонӣ аз қадим дар байни туркзабонон низ ба анъана табдил ёфта будааст. Онҳо асли ин асарро мехондаанд. «Шоҳнома»-и беназир дар асрҳои миёна қариб дар ҳамаи хонадон мавҷуд буд. Ҳатто худи Амир Темур ва шоҳони Темуриён ба ин асар таваҷҷуҳи зиёд пайдо карда буданд.

Агар мо шеърҳои шоирони ӯзбекро хонем, ба номҳои Рустам, Суҳроб, Барзу, Ҷамшед, Зол ва дигар номҳо дучор мешавем ва ин шаҳодат медиҳад, ки онҳо низ аз “Шоҳнома” илҳом гирифтаанд.

Олими намоёни рус, шарқшиноси бузург Иосиф Брагинский дар солҳои панҷоҳуми асри гузашта дар анҷума­не ба ифтихори “Шоҳнома”, ки дар Тошканд баргузор шуд, гуфта буд:

“Шоҳнома” уқёнуси Ороми бу­зургест, ки мо, адабиётшиносон, то ҳол қисмати болои онро омӯхтаему халос. Боигарии қаъри уқёнус аз он чи мо тасаввур мекунем, сад маро­тиба бештар аст. Акнун ба омӯзиши “Шоҳнома” жарфтар шуруъ кардана­мон лозим аст”. Ин гуфтаҳои олими намоёни рус имрӯз низ аҳаммияти худро гум накардаанд.

Озмуни “Шоҳномахонӣ”, ки соли 2026 бо Амри Президенти Ҷумҳурӣ ба роҳ монда мешавад, моро барои амиқтар омӯхтани ин асари ҷовидон водор менамояд.

Сулаймон ЭРМАТОВ,
узви Иттифоқи нависан­дагони Тоҷикистон