МАЪРӮЗАИ РАИСИ ИТТИФОҚИ НАВИСАНДАГОНИ ТОҶИКИСТОН НИЗОМ ҚОСИМ ДАР МАҶЛИСИ САДОРАТИ ИТТИФОҚИ НАВИСАНДАГОНИ ТОҶИКИСТОН
Дар мавзуи «Нақши адабиёти бадеӣ дар таҳкими Ваҳдати миллӣ»
Ҳамагон шоҳид будем, ки дирӯз дар шаҳри ҳамноми ин иди муқаддасамон 20-солагии Рӯзи Ваҳдати миллӣ ботантана ҷашн гирифта шуд. Он таҷассуми сиёсати сулҳ парваронаву ваҳ датофари давлатамон гардида, бори дигар муттаҳ идии мардумро зери парчами ғояҳ ои бунёдкориву созандагии Асосгузори сулҳ ва ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳ урии Тоҷикистон муҳ тарам Эмомалӣ Раҳмон равшан нишон дод.
Мутаассифона, дар таърихи инсоният нофаҳ миҳ ои милливу байналмилалӣ фаровон буданду ҳастанд ва боз ҳам таърих гувоҳ аст, ки барои ба ҳам овардани инсонҳову бахшидани ҷурму гуноҳҳо ва таҳкими дӯстию бародарӣ дар қатори дигар омилҳои коргар сухани созандаю таъсирбахш, бахусус каломи бадеӣ, нақши муҳим дорад. Аз ин рӯ, адибони тоҷик дар ҳама давру замонҳо барои ваҳдату ҳамдигарфаҳмӣ ва тамкину таҳаммулпазирии мардум талош кардаанд. Дар бисту панҷ соли охир низ онҳо бо асарҳои саршор аз ғояҳои миллӣ, дӯстию ваҳдат ва ҳамчунин бевосита дар суҳбатҳо тавассути радио ва телевизион, дар маҳфилу вохӯриҳо бо хонандагони хеш мардумро ба ваҳдат, ҳамзистии осоишта ва меҳнати бунёдкорона барои шукуфоии Ватани азизамон раҳнамунанд. Зеро бар асари ҷанги шаҳрвандии солҳои навад дар байни мардум кинаю кудурат, нофаҳмию нобоварӣ реша давонд ва вазъият ба дахолати фаъолонаи маънавӣ ниёз дошт. Адибони мо ин рисолатро хуб дарк карда, барои офаридани асарҳои пурмағзу бамаънӣ ва саршор аз ғояҳои ваҳдату ҳамдигарфаҳмӣ камар бастанд.
Баъди ба даст омадани Ваҳдати миллӣ ва андаке ором шудани вазъи мамлакат Сарвари давлати Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон худ рӯ ба омӯзишу нигориши таърихи миллат оварда, як силсила ташаббусу чорабиниҳ оеро роҳ андозӣ намуд, ки худшиносиву худогоҳӣ ва ҳувияти миллии мардум, аз ҷумла адибонро таҳрик доданд. 1100-солагии Давлати Сомониён, Соли бузургдошти тамаддуни ориёӣ, таҷлили ҷашни як қатор адибону олимони бузурги миллат ва шаҳ рҳ ои бостониамон мардумро рӯҳ и тоза бахшиданд, эҳ соси ифтихори миллӣ барангехтанд, адибонро ба эҷоди асарҳ ое водоштанд, ки сафҳаҳои пурфоҷиаву сабақомӯзи гузаштаро ба хидмати имрӯз бикашанд.
Ҳамин буд, ки як хусусияти барҷастаи насри ин давра руҷӯъ ба таърихи қадиму навини халқамон гардид. Чунон ки Пешвои миллат мефармояд, «як сарчашмаи воқеии худшиносии миллӣ, қабл аз ҳама, бунёди давлати соҳибистиқлол, ваҳдати миллӣ, рӯй овардан ба гузаштаи пурифтихор, ҳифзи тамаддуну мероси фарҳангии ниёгон ва поси хотири шахсиятҳои тавонову фарзандони бузурги миллат мебошад». Носирон гӯё дақиқан тибқи ҳамин гуфтаҳои воқеию амиқ як силсила асарҳое офариданд, ки зимни руҷӯъ ба таърихи пурифтихорамон саргузашти фарзандони номдори халқро бозгӯ карда, дар мисоли рӯзгору пайкори онҳо ғояҳои бузурги ваҳдату иттиҳоди миллиро бадеию дилрас васфу талқин намудаанд.
Як чиз ҷолиб аст, ки дар ҳ афтод соли ҳ укумати шӯравӣ даҳ , вале дар бист соли давраи ваҳ дати миллӣ қариб чил романи таърихӣ эҷод шудааст. Романҳои Аъзам Сидқӣ «Пайроҳ аи қисмат» (1997) ва «Захми қасос» (2007), Муҳ аммадзамони Солеҳ «Девори Хуросон» (1999), Давлатшоҳ Тоҳ ирӣ «Рухшона» (1999), «Сапитамон-Рухшона-Искандар» ва «Оли Сомон», Юсуф Аҳ мадзода «Ҳ афт руъё» (2001), Аброри Зоҳ ир «Мунтасир» (2001) ва «Шикасти зулмот» (2008), Тӯйчӣ Мирзод «Тулӯи хуршед» (2003), Ато Ҳ амдам ва Леонид Чигрин «Садди Суғд» (2004), «Зиндагиномаи Чжан Тсян» (2005), «Садди Хатлон» (2006), «Озар аз Уструшана ё шамшери Спартак» (2007), Сорбон «Достони писари Худо» (2005-2006) ва «Зарафшон» (2007), Равшани Ёрмуҳ аммад «Бармакиён» (2005) ва «Ишқи Рӯдакӣ» (2008), Бароти Абдураҳ мон «Курӯши Кабир» (2006) ва «Камбуҷия» (2012), Шодӣ Ҳ аниф «Беҳ зод» (2007), Ӯрун Кӯҳ зод «Ҳ айҷо» (2007), Ҷумъа Қуддус ва Маҳ мадраҳ ими Карим «Ҳ асрати Зардушт» ва «Биҳ ишти гумшуда» (2007), Юнус Юсуфӣ «Шинак», Мирзонасриддин «Оташ дар Хонаи Қадим» (2015), Қурбони Аламшоҳ «Шириншо Шоҳ темур», Саидаҳ мади Зардон «Вахш», Шоҳ музаффар Ёдгорӣ «Талош», «Васваса» ва ғайраҳ о пораҳ ои таърихи пур аз муборизаву талош, ғаму шодӣ ва бурду бохтҳ ои халқамон, муборизаи мардумамонро барои ҳ имояти марзу буми аҷдодӣ, бақои миллат ва пойдории ҳ увияти миллӣ бозгӯ карда, фаъолияти ибратомӯз ва нақши шахсиятҳ ои таърихӣ, фарзандони ҷоннисори миллатро дар ин ҷода дар қолаби сухани созанда муҷассам намудаанд ва дар тарбияи худшиносию ифтихори миллӣ ва таҳ кими ваҳ дат нақши муҳ им доранд. Таровиши ин оҳ ангро аз қиссаҳ ои Сорбон «Спитамон», Маҷид Салим «Темурмалик», Аброри Зоҳ ир «Ёри ғор» (аз рӯзгори Носири Хусрав), Насим Раҷаб «Даргаҳ и меҳ ру вафо» (дар бораи зиндагии устод Айнӣ дар Самарқанд ва хона-музейи ӯ дар ин шаҳ ри бостонӣ) низ метавон эҳ сос кард.
Албатта, дар адабиёт миқдор ҳаргиз оинаи сифат нест, лекин руҷӯи мукаррар ба сафҳаҳои ифтихорангези таърих ва ҳаёти ибратомӯзи гузаштагони бузургамон бисёр муҳим ва зарур аст.
Метавон гуфт, ки дар ин самт корҳои арзандаву дурахшонтаре дар пешанд. Адабиёти бадеиву таърихии классикон, осори шифоҳии мардум, асарҳои Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров, Эмомалӣ Раҳмон барои ин кор маводи зарурӣ медиҳанд. Дар ин маврид тибқи маслиҳати хирадмандонаи устод Айнӣ таърихро амиқ омӯхта, сабақҳои он, аз ҷумла сафҳаҳои барои иттиҳоду ваҳдати халқ муфидашро дар таҷрибаи эҷодӣ истифода бурдан лозим аст.
Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мефармояд, ки нависандаи таърихнигор «набзи замон, маҷрои таърих, талотуми воқеаҳо, бархурди шахсиятҳо ва кору пайкорҳои хотирмони онҳоро ба риштаи тасвир кашида, дили кайҳо сардшудаи қарнҳои гузаштаро ба тапиш медарорад ва ба шарёни хушкидаи ҳаводиси аҳди қадим хуни гарм меангезад». Умедворем, ки ин ҳидояти амиқу муфид ва образноки Пешвои миллат низ дастури кори адибони таърихнигор ва осори тозаи онҳо сабақомӯзу ибратбахши ватандорию миллатдӯстӣ ва ваҳдату истиқлол мешаванд.
Нависандаи халқии Тоҷикистон Абдулҳамид Самад, дар баробари эҷоди як силсила ҳикояву қиссаҳо ва очерку мақолаҳо, ба қарибӣ романи «Гардиши девбод»-ро иборат аз ду китоб ба анҷом расонд. Дар он воқеаҳои сад соли охири миллатамон — Инқилоби Октябр, саҳми халқи тоҷик дар Ғалаба бар фашизм ва муқовимати шаҳрвандии солҳои навад дар Тоҷикистон ба қалам омадааст. Ин асар даҳ шатҳои ҷанги шаҳрвандию моҷароҳои харобиовар ва бо дасисаи фитнаангезону ҷоҳ хоҳон зидди ҳам сангар гирифтани мардуми раҳ гумзадаро бозгӯ намуда, ҳамагонро ҳушдор медиҳад, ки дарахти дурӯғу кина ва ҳамдигарнофаҳмию парешонӣ чи меваҳои талхе ба бор меорад. Дар асар рӯҳи шикастнопазири халқ дар роҳи талош барои озодӣ ва истиқлолу ваҳдат эҳсос мешавад, симои инсонҳои воқеан ҷонфидо, ватанпарасту миллатдӯст таъсирбахш ба қалам дода шудааст ва муаллиф кӯшидааст, ки дар симои онҳо корномаи фарзандони асилро дар мубориза бар зидди мунофиқону ҷангандозҳо нишон бидиҳад. Як хусусияти асари хуби наср — лаҳзаҳои ғаму шодии мардум ва дар он лаҳзаҳо табиӣ таҳким ёфтани ваҳдату иттиҳоди халқро муассиру омӯзанда ба қалам додан дар романи мазкур равшан дида мешавад. Ғояи асар он аст, ки агар ваҳдату дӯстӣ пойдор бошад, ҳеҷ гуна нопойдориҳои қисмат, яъне девбодҳои зиндагӣ рӯҳи мардумро шикаста наметавонанд. Ин ҳама тавассути силсилаобразҳои дурахшоне инъикос ёфтааст, ки ҳар як андешаву мавқеъу сатҳу савияву таъсири гуногун дорад. Бахусус, образҳои Некном, Комилбой, Дилёб, Мария-Маҳтоб дархури суҳбати имрӯзаи моянд. Тимсоли ашхосеанд онҳо, ки дар вазъиятҳои мураккабтарину печидатарин натанҳо худ дар мавқеи инсонӣ пойдор мемонанд, балки бар рағми гардишҳои девбод атрофиёни худро ба сабру таҳаммул, ҳамдигарфаҳмӣ, одамияту инсонигарӣ талқин мекунанд. Нависандаро даст додааст, ки ба воситаи ин образҳо ғояи бузурги вазифаю моҳияти азалии инсонро, ки ҳаёти инсонвор ба сар бурдан ва дар душвортарин ҳолатҳо низ инсон мондан аст, ба хонанда бирасонад.
Нависандаи халқии Тоҷикистон Саттор Турсун дар романи «Садама ё достони як марди саргардон», қиссаи «Эътироз», ҳикояҳои «Лаб-лаби ҷар» ва «Одамони раҳмдил» зиндагии мардумро дар замони ҷанги шаҳрвандӣ ба тасвир гирифта, ҳушдор медиҳад, ки кинаю кудурат оқибати фоҷиабор доранд, ба решаи миллат ва бақои одамият теша мезананд. Дар қиссаи «Ҳасрат», ки аз ҳаёти муҳоҷирони меҳнатӣ дар Русия нақл мекунад, симоҳои манфури ашхоси кӯрдилу фурӯмоя, маҳалбозу ҷудоиандоз нишон дода шудаанд, ки дур аз Ватан низ дар байни ҳаммиллатони худ тафриқа андохта, тухми низоъ мекоранд. Баръакси ин тоифа дар қисса фарзандони ҳақпарасту адолатпарвар, ватандӯсту худшинос ва дилсӯзи миллат амал мекунанд, ки ҳар гуфтору кирдорашон таҳкимбахшу тавсеабахши ваҳдату иттиҳод аст.
Романҳои Нависандаи халқии Тоҷикистон Кароматуллоҳи Мирзо «Дар орзуи падар», «Марги бегуноҳ «, романи Нависандаи халқии Тоҷикистон Сорбон «Шаҳрбону» ва қиссаи «Ҳазорчашма», қиссаи Ибод Файзулло «Боз баҳор меояд…», қиссаҳои Равшан Махсумзод «Лавҳи сангин», «Шабе дар замини бетараф», «Муҷозот», Салими Зарафшонфар «Ду овора», Марямбонуи Фарғонӣ «Таманно», романҳои Аброри Зоҳир «Хокпайванд», «Арсаи набарди гургон», Тоҳири Муҳаммадризо «Рӯзҳои Худо тезгузаранд» низ беш ё кам мавзӯи ҷанги шаҳрвандии солҳои навадумро баррасӣ кардаанд. Муаллифон кӯшидаанд, ки тавассути образҳои бадеӣ оид ба он рӯйдоди нангин, ки ба решаи сулҳу суботи кишвар теша зада, ба ваҳдати халқамон рахна андохт, назари хешро баён бисозанд. Онҳо дар симои қаҳрамонони худ он ҳама бадбахтиҳоеро, ки ҷанг ба сари мардум овард ва дар замирҳо ҳисси нобоварию бадгумонӣ ва ноумедӣ бедор кард, ба қалам дода, масъалаҳои муҳими ахлоқ, инсондӯстӣ, ба дарди дигарон бетараф набудан, дӯстию бародарӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, дӯст доштани Ватан ва ғайраҳоро ба таҳқиқ гирифтаанд. Ба ин восита пайваставу батакрор ҳушдоре ба гӯш мерасад, ки ҷудоӣ, нифоқу бадбинӣ ба сари одамон чӣ бадбахтиҳо меоранд.
Яке аз омилҳои муҳими таъмин ва пойдории Ваҳдати миллӣ дар ҷомеа мазаммати хислатҳои зишт ва тараннуми некӣ, дӯстию бародарӣ, ғояҳои ватандӯстӣ, гуманизм, тасвири инсони хушахлоқу бунёдкор дар адабиёти бадеӣ мебошад. Одамон дар корзорҳои бузург ба ҳам бештар унс мегиранд, наздик мешаванд, қарин мегарданд. Нависандагон натанҳо дар асарҳояшон сиёсати ваҳдатофарини Пешвои миллат, бунёди сохтмонҳои азими асрро таҷассум намудаанд, балки бевосита дар мулоқоту вохӯриҳои Президенти кишвар бо мардум ҳузур доштанд ва бо суҳбату вохӯрӣ ва китобҳои худ дар бунёди сохтмонҳои азим ширкат варзиданд.
Дар асарҳои Нависандаи халқии Тоҷикистон Муҳиддин Хоҷазод дар бораи нирӯгоҳҳои обии барқи Сангтӯда ва Роғун, Ато Ҳамдам «Корномаи Эмомалӣ Раҳмон», Шералӣ Мӯсо «Мардистон», «Ҷасорат», «Достони Роғун», Бахтиёри Муртазо «Нақби Истиқлол», китобҳои публитсистии Ҳанифаи Муҳаммадохир ва Раҷабалӣ Аҳмад дар бораи бунёдкорони Сангтӯдаву Роғун ва ғайра симои инсонҳои созанда ва ваҳдатофар, ки барои шукуфоии кишвари азизамон, таҳкими пояҳои Истиқлолияти миллӣ, баҳамоии сокинони Тоҷикистон ва Ваҳдати миллӣ бедареғ заҳмат мекашанд, ба тасвир омадаанд.
Дар бораи як падидаи дигар, ки албатта таҳқиқи аниқу амиқаш кори ояндаи адабиётшиносонамон аст, наметавон нагуфт. Сухан дар бораи услуби рамзиву тамсилӣ дар насрамон меравад, ки дар даҳ солаҳои охир тақвият меёбад. Асарҳои Баҳманёр, Қодири Рустам, Анвари Олимро метавон чун намунаҳои ҷолиби ин равия ном бурд, ки таҳкия, таҳқиқи характерҳо, гузориши масъалаҳоро бо рамзу ишораҳои зебову нозук сурат медиҳанд. Аз ҷумла, дар романи Баҳманёр «Шоҳаншоҳ » қалъаи шикастнопазире чун тимсоли ваҳдату иттиҳоди мардум ҷилва мекунад, ки шоҳи муқтадир ҳам фатҳаш карда наметавонад.
Маълум аст, ки инъикоси ҳар мавзӯъ, бахусус мавзӯъҳои замон ва рӯзмарра тавассути жанрҳои хурди адабиёт зудтар ба вуқӯъ мепайвандад ва бетаъхир ба хонанда мерасад. Дар ин маврид шеърро метавон пешсафи ин ҷабҳа донист. Шеъри тоҷик пайваста арзишҳои миллиро васф мекард ва мавзӯъҳои ваҳдату ягонагии миллат барои шоирони тоҷик ҳамеша муҳим буданд. Дар замони шӯравӣ, дар авҷи ривоҷи байналмилалигароӣ низ, адибони мо аз сари эҳ соси ватандӯстӣ мавзӯъҳ ои миллиро зиёд ва дилрас тараннум мекарданд. Аммо, ба маънои васеъ, танҳ о баъд аз Истиқлолият имконият пайдо карданд, ки сарозоду дилозод ба арзишҳ ои миллӣ рӯ биёранд. Дар замони Истиқлол онҳ о ба мавзӯъҳ ои муҳ аббату ифтихори Ватан, худшиносӣ, ифтихори миллӣ, ҳ увияти миллӣ, ҳ офизаи таърихӣ бо нигоҳ и тоза нигаристанд, садояшон гармтару самимитар гардид. Ҳ амзамон мавзӯъҳ ои тозае аз худ дарак доданд, аз ҷумла Истиқлол, Парчам, Нишон, Артиш, Ваҳ дат дар шеъри муосири тоҷик бештару беҳтар суруда шуданд. Бахусус, замзамаи Ваҳдати мушаххас, Ваҳдате, ки ба қимати ашку хуни садҳо ҳазор ҳамватани ҳамзамони мо ҳосил шудааст, дар ашъори шоирони тоҷик ҷилваҳои тоза касб карда, далели он аст, ки ин падида басо тақдирсоз ва ин мавзӯъ фавқулода муҳим аст. Мавзӯи Ваҳдатро дар шеъри имрӯз метавон ба се намуд ҷудо кард: шеъргунаҳо, ки аз ҷилваҳои ҳунарӣ ориянд; шеърҳои шиорӣ, ки камтар аз бадеияти андеша ва тозагии нигоҳ бархурдоранд ва ашъоре, ки шеърияту бадеияташон аён аст. Аз боби ду намуди аввал тақризу танқидҳое ба чоп расидаанд ва мо мекӯшем ба таври фишурда аз ваҳдатномаҳои навъи сеюм бигӯем.
Устод Муъмин Қаноат чун ҳамеша бо нигоҳи саршор аз маънӣ, ҳикмату фалсафа ва ҳунари шоирӣ мавзӯи Ваҳдатро тавсиф ва арзиши онро тавассути бузургҷашни дигарамон — Наврӯз ва низоми азаливу табиии оламу одам бозгӯ мекунад:
Рамузи Ваҳдат аз Наврӯз омӯз
Ва ё аз тифли навомӯз омӯз,
Зудудан дудаҳои осмонро
Ба зери осмон аз рӯз омӯз.
Ту Ваҳдат аз дили бекина омӯз,
Намуди ростӣ з-оина омӯз,
Нигаҳдории оини ҳақиқат
Зи бишкан-бишкани дерина омӯз.
Шоир беҳуда рӯ ба Наврӯз намеоварад, чунки аз қадим дар пиндору афкору рафтори мардуми мо он рамзи ваҳдат аст, инсонро ба ҳамзистӣ талқин мекунад ва барои дарку фаҳми қаробату рафоқат беҳтарин сабақ буда метавонад.
Шоирони пешрави мо, ки дар чоряк асри гузашта аз таърихи пуршараф, фарҳанги ғанӣ, адабиёти ҳазорсолаи инсондӯстона ва шинохти худу миллати худ садо баланд карда буданд, дар рӯзҳои ҷанги шаҳрвандӣ як муддат афтодарӯҳ гардиданд. Вазъ ба дараҷае расид, ки гӯё илоҷи воқеа нест, фалокат ногузир аст ва касе ба доди ин миллати худбохтаву даргир расида наметавонад. Ашӯр Сафар ин ноумедӣ ва беилоҷиро умедворонаву илоҷкобона зикр карда буд, ки: «Як бори дигар ханда ба лаб мешуда бошад?»
Қутбӣ Киром дар шеъри ба ҳамройу ҳамроҳаш, шоири хандаофару маҳфилоро Ашӯр Сафар бахшидааш аз адами хандаи беғашу дилкушо, ки як нишонаи аёни тинҷиву оромист, изҳори дилтангӣ мекунад:
Дар лаби ман кабоб шуд ханда,
Қатрае буду об шуд ханда.
Абруи ошиқон гирифт гиреҳ ,
Амали носавоб шуд ханда.
Мардуму бехудию маҳ зунӣ,
Кори тарсу итоб шуд ханда.
Оташ афтад ба хонаи душман,
К-аз қудумаш хароб шуд ханда.
Китоби ашъори Лоиқ Шералӣ «Фарёди бефарёдрас» дар маҷмӯъ баёнгари ошкорои ҳолу ҳавои махуфи он солҳост, ки эҳсоси идроки ҳар фарди соҳибдили ҷомеаро равшан ифода мекунад. Аммо наметавон гуфт, ки шоири забардасти замон танҳо аз дилмондагӣ ҳарф мезанад. Ин баёни ошкоро, ин сахтсуханиву рӯҳафтодагӣ низ як шакли ҳушдор додани мардум буд, то ба худ биёянд ва дар аламу дарди шоири дӯстдоштаи дардошнояшон моҳияти амали нохушашонро бифаҳманду ба андеша бираванд. Аслан дар ҳамин мавридҳост, ки миллат бояд аз камбудҳои худ бохабар бишавад, заъфи худро бидонад, хулқу хӯ ва хислати хешро тағйир бидиҳад. Ва кам набуданд шеърҳое, ки ба ин водор мекарданд.
Марҳалаи дигар дар дарки бадеии мавзӯи Ваҳдат пас аз қабули Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ, ки 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Москва ба имзо расид, оғоз гардид. Он барҳақ чун ҳодисаи таърихӣ маънидод шуд ва, пеш аз ҳама, аҳли адаб бо тавсифу тамҷид қабулаш доштанд. Воқеан, лаҳзаи бо ин созишнома ба Душанбе омадани Сарвари давлатамон ва истиқболи ӯ дар фурудгоҳ дар манзумаи Гулназар Келдӣ, ки чанде пеш дар ҳафтаномаи «Адабиёт ва санъат» чоп шуд, бисёр зиндаву зебову дилрас тасвир ёфтааст. Чунон ки дар он омадааст, дар ин маврид низ аввал садои Лоиқ Шералӣ ба оҳанги дигар танин андохт:
Раҳми парвардигори мо омад,
Нури ҳақ бар диёри мо омад.
Ҷанги бунёдсӯзи мо бигзашт,
Сулҳи бунёдкори мо омад…
Дар радифи ин шеър бисёр сурудаҳо рӯи сафҳа омаданд. Яке аз онҳо ба Кароматулло Олимзода, ки ба ҳайси узви Комиссияи оштии миллӣ чӣ гуна мушкил ба даст омадани сулҳу ваҳдатро шахсан дарку ҳис кардааст, мутааллиқ аст:
Муждагонӣ ба рӯзгор омад,
Ёр бо меҳр дар канор омад.
Хатм гардид ҷанги шайтонӣ,
Сулҳи раҳмонӣ устувор омад.
Шоми ҳиҷрони орзӯҳо рафт,
Субҳи ваҳдат чи нурбор омад.
Саидалӣ Маъмур низ, даҳшатҳои ҷанги шаҳрвандиро бо ҷанги Гирмон ҳампаҳлу гузошта, бисёр воқеӣ гуфта буд:
Он ки дӯш аз ҷанги Гирмон дошт
дар тан захми тир,
Оқибат дар хонаи худ шуд шаҳид
аз тири мо.
Бозор Собир, ки чун аксари мо дар он замон ба дараҷаи фоҷиаи миллӣ расидани даргириҳоро чашмдор набуд, саҳнаи аз дарё гузаштану нагузаштани гурезаҳои тоҷикро бо як чашм дарёи обу як ҷигар дарёи хун тасвир мекунад:
Мекашад дарёи Панҷ
аз банди гесӯи найистон,
Мӯи занҳои муҳоҷир чун раҳид
аз панҷаи он?
Як найистон нолаам ман,
як найистон печу тоб,
Як ҷигар дарёи хунам,
як ҷигар дарёи об…
Шоир, ғарибиву хории ҳамватанонро бо чашми хеш дида, бо эҳсоси амиқ оҷизии қаламро аз тасвири он вазъ бозгӯ мекунад:
Зардии рухсораам
аз дарбадаргардии ман нест,
Зард шуд рухсораам
аз ҳамраҳони дарбадаргард.
Гар нависам дарбадаргардии
онҳоро ба коғаз,
Рӯи коғаз мешавад чун
коғази рухсораам зард.
Абдуллоҳи Раҳнамо — имрӯз адибу олими муваффақ — ҳолу аҳволи як қисмати миллатро, ки девбоди ҷанги шаҳрвандӣ ба ҳар гӯшаи дунёяшон афканда буд ва бедориву хобашон пайванди диёри аҷдодист, пураламу муассир тасвир мекунад:
Шаҳрест орамида дар хобҳои дида,
Бо ёди чашмҳояш шабҳо
наметавон хуфт.
Ҳам берун аз канораш
осон наметавон мурд,
Ҳам қиссаи фироқаш
осон наметавон гуфт…
Нозирҷон Боҳирӣ он воқеияти мудҳишро васеътар ба андеша мегирад:
Чи шуд ин гунбади нилуфариро,
Ки гум кард одамӣ одамгариро.
На чашме дида, не гӯше шунида
Чунин як даври кӯрию кариро.
Алимуҳаммад Муродӣ решаи он ҳама носозгориҳоро дар собиқ мебинад ва аз сабабҳояш мегӯяд:
Гоҳам ба дурӯғи бехудоӣ куштанд,
Гоҳам ба фиреби ошноӣ куштанд,
Аз решаву аз кундаву аз шоха ҷудо
Карданд марову дар ҷудоӣ куштанд.
Вусъату умқи фоҷиа дар сатрҳои зерини Сиёвуш низ аён аст:
Ва боғча холист
Ва зеҳни боғча аз фикри баргу бор
тиҳист
Ва роҳи боғча аз гомҳои ёр тиҳист
Ва рӯҳи боғча аз шавқи интизор
тиҳист…
Боғчаҳоро масҷидҳои бенамозу майдонҳои пурниёз, ки бозичаи дасти душманони миллат шуда буданд, холӣ карданд. Ва ман ба ҳамин маънӣ навишта будам, ки:
Ҳамегуфтам, ки аз масҷид
садои пир меояд,
Дареғи ман, надонистам,
ки бонги тир меояд.
Зи майдонҳо гузаштам,
то бигирад дил нафас озод,
Надонистам, аз он тангӣ
дилам дилгир меояд.
Бузургу кӯчак, оваҳ, меравад
аз гушнагӣ аз ҳуш,
Валекин марг аз ҳар хона берун
сер меояд.
Воқеият дар лаҳзаҳои алоҳида аз ин ҳам мудҳиштар буд, тирҳо аксаран ҳадафи мушаххас надоштанд, ҳадафашон бузургтар — давлату миллати тоҷик буд ва зинда мондану намондани ашхос — кори тасодуф ва тавлиди чунин сатрҳо тақозои ҳамон лаҳза буд:
Ман қатори зиндаҳоям
чунки
он як бурда нонеро,
ки бояд дигаре мехӯрд,
ман хӯрдам.
Ман қатори мурдаҳоям,
чунки
он як дона тиреро,
ки шояд ҳиссаи ман буд,
ногаҳ дигаре хӯрд.
Аз ин рӯ буд, ки Бозор Собир, ҷурму пушаймонии ҳарду ҷониби даргирро ифода намуда, ягона роҳи салоҳро дар пайванду ҳамбастагӣ дид:
Дасту бағал кушода биёед,
Аз пӯстҳои хеш бароем,
Дар пӯстҳои ҳамдигар бидароем,
Аз ҷилди танги ҷанг бароем,
Дар ҷилди ору нанг дароем.
Дар ин замина Гулназар Келдӣ Ваҳдатро назири субҳ дарёфт, ки тирагиҳову парешониҳоро аз байн мебарад ва муътақид аст, ки субҳи
Ваҳдат бо омадани худ ҷудоиҳо, ранҷҳо ва ноумедиҳоро ба шодиву тараб ва орзуҳо табдил дод:
Муждагонӣ, муждагонӣ, субҳ омад,
Зиндагонӣ, зиндагонӣ, субҳ омад.
Мурғакони бенавои шоми бегаҳ ,
Нағмахонӣ, нағмахонӣ, субҳ омад.
Баргҳо, эй хилвати наҷвои асрор,
Ҳамзабонӣ, ҳамзабонӣ, субҳ омад.
Эй дили ошуфтаву ғамхораи ман,
Дӯстгонӣ, дӯстгонӣ, субҳ омад.
Яъне, субҳи содиқ таҷассуми зиндагии ором, меҳрубониҳо, дӯстгониҳо, меҳру муҳаббат аст ва агар Ваҳдату Сулҳ набошад, субҳ низ ин ҳамаро дар худ надорад.
Гулрухсор Сафӣ, ки дар китоби «Зан ва ҷанг» навишта буд: «Сулҳу оштии тоҷикон, ки аз хираду фазли миллат сарчашма дорад, беқиёс аст», бо рамзу розҳои заминӣ аз Ваҳдат мегӯяд, барои ӯ Ваҳдату Сулҳ наҷот аст аз парешониву саргардониҳо ва танҳо Ваҳдат миллатро дубора ба ҳам меовараду рӯҳу тавон мебахшад. Шоир дунёро аз баракати Ваҳдат дигарбора зебо ва дилҳои мардумро пур аз тарона мебинад:
Арғушти накҳати гул
дар бӯстон муборак,
Рақси фари парасту
дар осмон муборак.
Як дастро садо нест,
як тор хушнаво нест,
Пайванди худшикаста
то ҷовидон муборак.
Аз ҳар бало гузаштем,
аз Карбало гузаштем,
Охир ба худ расидем,
бахти гарон муборак!
Ҳарчанд ки дар ин ғазал вожаи «ваҳдат» истифода нашудааст, бешак метавон гуфт, ки он аз аввал то охир дар ситоиши пайванди дубораи халқи мост.
Камол Насрулло аз он шоирон аст, ки дар мавзӯи ватандорӣ, Истиқлол, Парчам, Паём ва Ваҳдати миллӣ бисёр шеърҳо гуфтаанд. Даъвати ӯ — «Тоҷикистонро дигар қисмат макун!», ки унвони як маҷмӯаи ашъораш низ ҳаст, паёми саривақтии аҳли адаб ба он айёми тақдирсоз гардид. Ваҳдат аз нигоҳи шоир сарбаландӣ, ғурури миллӣ, ҳушёрии сиёсӣ, шинохтани худ, пос доштани арзишҳои миллӣ, муҳаббату садоқат ба Ватан мебошад. Аз ҷумла, дар ин ғазал Ваҳдати миллиро шоирона ба тасвир мегирад:
Инак, эй миллати афтода, бихез!
Содагӣ ҷурм шуд, эй сода, бихез!
Пеши по хӯрда басо афтодӣ,
Даст бар нури Худо дода, бихез!
Сарҳадат баста шуд аз ҳар ҷониб,
Ба само бо пари бикшода бихез!
Аз дили санг баромад гули санг,
Аз дили нанг чу фарзода бихез!
Ашъори самимонаи Камол Насрулло дар бораи Кӯлоб, Исфара, Истаравшан низ даъватанд ба сӯи бедориву ҳушёрӣ ва созандагиву бунёдкорӣ, яъне шоир Ваҳдатро фурсати беҳтарини озодиву ободӣ ва худсозиву худогоҳии ҳама гӯшаву канорҳои кишвар медонад. Аз ҷумла, дар шеъри ба Душанбе бахшидааш мегӯяд:
Меваи ваҳдат бирӯяд
аз ҳавои меҳри покат,
Дар тулӯи шохаҳои
сабзи дастонам, Душанбе
ва дар пораи дигар асли мақсад аз ин даъватҳо, яъне ваҳдати комили кулли халқу кишварро баён медорад:
Тоҷи нусратро ба сар бигзор,
Тоҷикистон шав!
Аскар Ҳаким мафҳуми бекарони ваҳдатро дар як байт муъҷазу дақиқ ифода кардааст:
Шӯри ҷанг аст ба ҳар бонги ситез,
Нури сулҳ аст ба ҳар ҳарфи салом.
Дар шеъри сапед аз шоирони пешдаст дар мавзӯи Ваҳдати миллӣ Доро Наҷот аст, ки тавониста мавзӯи Ваҳдатро бо қолаби наву нигоҳи нав, вале бисёр заминиву даркшаванда тасвир бикунад:
Ваҳдат
тулӯъи зарнигори ориёист
аз мазҳари миллат.
Ва ҳафтандарҷӯши
кафшерест,
ки васл мекунад моро
ба фӯлоди пайкари миллат.
Ваҳдат
тахти баланд аст
дар хостгоҳи бахти баланди
миллат…
Ваҳдат
сарбезаҳои хирмани «Шашмақом»-ро
донарез мекунад
ба такнавои дӯли осиёби «Фалак»
ва «Лалайик»-и шуғниоҳанги
бонувонро
лабрез мекунад
аз аллаҳои модарони меҳситисуруд.
Ваҳдат аст, ки
хулоса мешавем
дар «Ман»-и миллат
ва якпорча мешавем
бо Меҳани миллат!
Ваҳдат барои Доро Наҷот «гулшукуфти тоҷиконаи чеҳраҳост, ғунчаест, ки якпарчагии гулбаргҳои миллатро ба ҷилва меорад». Миллати якпорчаву яктан дар Ваҳдат хулоса мешавад ва аз баракати Ваҳдат дубора арзишҳову суннатҳои миллиашро зинда мекунаду пос медорад.
Ваҳдат аз нигоҳи шоиронаи Раҳмат Назрӣ будани ватани воҳид — Тоҷикистон аст, ки аз ҷамъи ҳамаи мо, ҳамватанон ҳосил мешавад:
Гарчи бешу кам шавад ҳар як рақам
Дар шумори ҷуфту тоқи молу чиз,
Ҳосили ҷамъи шумову мо як аст,
Як Ватан, як Тоҷикистони азиз!
Ҳамин маъниро бо зарбу оҳанги дигар Убайд Раҷаб тақвият мебахшад:
Ин кӯю дар, ин ҷӯю ҷар,
Ин теғаи оҳугузар,
Ин қуллаи чун тоҷи зар
Аз они туст, аз они ман,
Ҷони ту асту ҷони ман.
Алӣ Бобоҷон самимона ба ӯ ҳамовоз мешавад: «Ману ту як Ватан дорем, номаш Тоҷикистон аст!»
Ҳақназар Ғоиб, ки ҳам бо фаъолияти адабӣ ва ҳам иҷтимоӣ дар хидмати раванди Сулҳу Ваҳдати кишвар буду ҳаст, ҳақ дорад, ки бигӯяд:
Ман барои хонаи ободи миллат
зистам,
Ман барои ҳастии озоди миллат
зистам.
Гоҳ дар саҳни набарду гоҳ дар
кунҷе хамӯш
Бо умеди рӯзҳои шоди миллат
зистам.
Маҳз чунин зистан Сафармуҳаммад Айюбиро низ имтиёз медиҳад, ки бо шоирони ваҳдатсаро ҳамовоз бигардад:
Ҳама тан пайи Сулҳу Ваҳдат шудем,
Алорағми андӯҳу зиллат шудем,
Чу чашми ҳақиқат намудем боз,
Ба ҳам даст додему миллат шудем.
«Бо нигоҳи меҳр бояд ҳарф гуфт, гуфтугӯи ханҷару шамшер бас» — мефармояд Зулфия Атоӣ ва асри рӯёрӯи 21-ро «қарни ишқу меҳрубонӣ» дидан мехоҳад:
Кош аз ин пас меҳр арзонтар шавад,
Қарни ишқу меҳрубонӣ сар шавад.
Офтоби бахти мо пурнуртар,
Абри ғамафзо парешонтар шавад.
Гавҳари ашке наафтад зери по,
Ашки шодиҳо фақат гавҳар шавад.
Фарзона аз он ҳама шикастанҳову гусастанҳо гарондилу андешаманд, «дубора шавқманди зиндагонӣ» мешавад ва ин эҳсоси рӯҳбахшро нозук ба дили хонанда ворид мекунад:
Пас аз ғурубҳо, ғурубҳои наҳс
Дубора шавқманди зиндагониям,
Аз ин аҷӯзи чашмбанди ҷонрабо
Ҳанӯз чашмдори меҳрубониям,
Ки бар мане, ки пушти дар
нишастаам,
Зи чашмаки муҳаббаташ
назар кунад.
Ширин Бунёд, ки бо сухану бо амал мубаллиғи ваҳдат буд, «аз минбари баланди Бадахшон» самимона садо кард:
Ваҳдат паёми мост
ба фардои мушкбез,
Буду набуди мост
ба фардои мардхез.
Рустам Ваҳҳобзода мавзӯи Ваҳдатро мустақим ё ғайримустақим, вале пайваставу самимона, ба тасвир гирифтааст. Чунин ашъори ӯ ҳам андешамандонаву ҳам шоирона буда, бо ҷузъиёти равшану возеҳ ва мушаххасу воқеӣ диққатро ба худ ҷалб мекунад:
Базри ваҳдат дар дили андеша аст,
Ҷоми ваҳдат аз гили андеша аст.
Ҷоми якто, сангандозаш ҳазор,
Ҷони воҳид, ҷангандозаш ҳазор.
Пас бибояд ҷом аз пӯлод кард,
Покаш аз зангори ин аздод кард.
То чу Ҷоми Ҷам ҷаҳонбинӣ диҳад,
Аз сафо оинаойинӣ диҳад…
Чист миллат — Ваҳдати дунёи мост,
Дӯши мо, имрӯзи мо, фардои мост.
Аз саводаш дидаи мо равшан аст,
Дар ҳисораш ҳастии мо эман аст.
Нуктаи муҳим дар Ваҳдат барои Рустам Ваҳҳобзода андеша аст, андеша рамзи бедорӣ, хирадмандӣ, растагорӣ, озодиву озодагист. Аз нигоҳи шоир инсоне, ки дар андеша, яъне хирадсолорӣ камол ёфтааст, арзиши Ваҳдатро беҳтару хубтар дарк мекунад ва саводи Ваҳдат аст, ки дидаву дилро равшан медорад.
Муҳаммадалии Аҷамӣ низ Ваҳдатро дар ҷузъиёти мушаххасу зарурии рӯзгор мебинад ва маҳз ин ҷузъиёти тасвирии хотирмон аст, ки мавзӯъ дилрас ба тасвир меояд:
Зи минбарҳо барои бахти мардум
Сухан гуфтан расо — ин аст Ваҳдат.
Шунидан аз забони ростмардон
Ҳадиси росто — ин аст Ваҳдат.
Надодан дил дар ин даҳри пурошӯб
Ба ҳар чуну чаро — ин аст Ваҳдат.
Парда Ҳабиб, ки камгӯву хубгӯст, бо ду ифодаи таззод дилрасиву дилҷӯӣ ва таҳкими Ваҳдатро дар кору афкорҳо нишонрас тасвир мекунад: «Ваҳдат, ки вожаест равон, мондагор шуд».
Озар пайванду Ваҳдатро бо тасвири зебову гӯёе, ки хоси ҳамаи сурудаҳояш аст, ба қалам медиҳад:
Дар шамъдони дастҳои мо
Ангуштҳо бошад шабеҳи шамъ.
З-ин шамъҳо ҷорӣ бувад
як ҷӯйбори нур,
Пайванд зан бо дастҳ оям
дастҳоятро,
То рӯдбори рӯшноӣ
дар Ватан ҷорӣ шавад, эй дӯст.
Дар таронаҳои умумии Ваҳдат овози Озарахш баланду дилписанд садо медиҳад. Ӯ душмансозиву душманбозиро кори оҷизон медонад ва аз асли миллат, ки ваҳдатофариву пайвандсозист, сухан пеш меорад:
Биё, эй ҳамватан, бо ҳам сароем,
Ки соҳибхони ин ширинсароем!
Чу нури чашмҳо аз роҳи дида
Барои пурсиши якдигар оем.
Ҳадиси оҷизон душмангароист,
Ба номи дӯст, мо бо ҳам гароем!
Дар унвони манзумаи Аҳмадҷон Раҳматзод «Бе ваҳдат бимирам» такаллуфу муболиғае нест ва воқеан ваҳдати миллӣ буд, ки ҳар яки мо ва дар маҷмӯъ давлату миллатро ба маънии ҳақиқӣ аз мурдан раҳонд.
Муҳтарам Ҳотам Ваҳдатро дар мафҳумҳои содаву рӯзмарраи рӯзгор мебинад ва мурооти онҳоро талқин мекунад:
Нест осон роҳ кандан
гарчи аз кӯҳи гарон,
Лек агар аз дил ба дил роҳе кушоӣ,
ваҳдат аст.
Раънои Мубориз барҳақ менависад, ки на ҳар кас даҳшатеро, ки аз сари миллату давлат гузашт, эҳсос кардаву ба қадри неъмати пурбаҳои сулҳу ваҳдат мерасад ва дар ин суханонаш даъват ба ҳушёриро мешунавем:
Аммо ҳанӯз ҳам нафаре
нобародар аст,
Аммо ҳанӯз ҳам нафаре
навкари зар аст,
Аммо ҳанӯз ҳам нафаре
буда кинавар,
Аммо ҳанӯз ҳам нафаре
хасми кишвар аст.
Маълум аст, ки дар лаҳзаҳои басе хушгувору басо дилозори зиндагӣ нозуктарин торҳои эҳсос бо созу овоз ҷӯр мешаванд ва ҳамоно ба гӯши ҳазорон расида, мутаассирашон мекунанд. Дар бист соли ваҳдат садҳо суруду таронаҳои пураламу пурфараҳи шоиронамон Бозор Собир, Лоиқ Шералӣ, Ашӯр Сафар, Гулназар Келдӣ, Гулрухсор Сафӣ, Камол Насрулло, Назри Яздонӣ, Муҳаммад Ғоиб, Сафармуҳаммад Айюбӣ, Мирзо Файзалӣ, Ҳақназар Ғоиб, Нурмуҳаммад Ниёзӣ, Рустам Ваҳҳобзода, Алимуҳаммад Муродӣ, Ато Мирхоҷа, Давлат Сафар, Раънои Мубориз, Шаҳрия, Озарахш, Файзи Ашӯр, Меҳриннисо, Зиё Абдулло, Маҳзун, Хайрандеш тавъам бо оҳангҳои болбахшу овози хуши ҳофизон дар фазои кишвар бол кушоданд ва мардумро ба пайвастагиву ҳамбастагӣ ҳидоят намуданд.
Ҳар гоҳе сухан аз сулҳу оштӣ ва Ваҳдати миллӣ меравад, муқаддамтар аз ҳама номи Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ба ёд меояд ва ин як кори табииву мантиқӣ мебошад, зеро саҳми Ҷаноби Олӣ дар ин ҷабҳа қиёснопазир аст.
Ғаффор Мирзои зоҳиран гӯшанишину танҳоиҷӯ яке аз аввалинҳо шуда дар ин маврид сухан ба миён овард ва Сарвари давлатро бо ин муваффақияти бузург — Ваҳдати миллӣ табрик намуд:
Хиради ӯст на сунъию
на макролуда,
Адаби ӯ набувад мадрасавӣ,
дарборӣ,
Одамият бувад одоби
мусулмонии ӯ,
Одамият бувадаш сабки
ҳукуматдорӣ.
Ӯ тавонист паланги
зи қафас вошударо
Пас бигардонаду даъвош
фурӯ биншонад,
Ӯ тавонист басо
мардуми саргардонро
Ба низом оварад,
аз хирасарӣ гардонад.
Сифатҳои барҷастаи инсониву сарварии Эмомалӣ Раҳмон — олиназарӣ, халқпарастӣ, ваҳдатҷӯиву адолатхоҳӣ, ки халқро бовар бахшиду баҳам овард, дар ин сатрҳои Аскар Ҳаким низ аён аст:
Дар роҳи ризо мекунам
ин ҷону ҷигар об,
То об зи як ҷӯ хӯрад оҳуву палангам.
Заҳматҳо ва мақоми Президенти кишварро дар бунёди сулҳи тоҷикон боз бисёр шоирон тавсиф кардаанд. Дар воқеъ, барқарор кардани сулҳу ваҳдат дар як муддати кӯтоҳ корест нодир ва таҷрибаи сулҳофаринии халқи Тоҷикистон ва Сарвари он барои ҷаҳониён ибратпазиру сабақомӯз хоҳад монд. Ба қавли Муҳаммад Ғоиб:
Қиссаи Ваҳдати моро ба ҳама ҷо
хонанд,
Сухан аз сулҳ равад,
Сарвари моро донанд.
Ҳар куҷо пайкараи Ваҳдат
агар бигзоранд,
Ном бояд, ки ба он тоҷбасарҳо
монанд…
Бозор Собир низ барҳақ Ваҳдату Ваҳдатофаринро аз ҳам ҷудо тасаввур намекунад:
Бо садои гармат одат кардаем
Ҳамчу бо зангӯлаи давлат,
Ҳамчу бо зангӯлаи ваҳдат,
Ҳамчу бо зангӯлаи мактаб.
Гулназар дар баҳои заҳматҳое, ки Сарвари давлат барои ваҳдату саодати Ватан кашидааст, мафҳумҳои Ватан ва Сарварро тавъам медонад ва дар ин заррае муболиға нест:
Тоҷикистон сарбаланд асту ту низ,
Кишвари оламписанд асту ту низ,
Зери гардун бегазанд асту ту низ,
Бо ту менозад Ватан, ту бо Ватан.
Сифатҳои дигари Пешвои миллат, ки ваҳдатофару саодатовари халқаш карданд, дар ашъори Ҳақназар Ғоиб «Рӯҳи Исмоили Сомонӣ», Сафармуҳаммад Айюбӣ «Шаҳриёрнома», Саидалӣ Маъмур «Шарораи умед», Саидҷон Ҳакимзода «Меҳрнома», Салимшо Ҳалимшо «Ошёни сурудҳо», Мирзо Файзалӣ «Марди Худо», Ширин Бунёд «Тахти Сомонӣ» баръало намоёнанд.
Ҳама он таманноҳое, ки Мирзо Файзалӣ изҳор медорад, маҳсули сиёсати ваҳдатсози Президенти мамлакат аст ва танҳо бо ваҳдату ҳамбастагӣ имконпазир мегардад:
Ба ин марди Худо аз ҷону дил
шукрона бояд кард,
Дуои давлату ҷонаш
ба ҳар як хона бояд кард,
Ҳама умр эътирофи хизматаш
мардона бояд кард,
Ба роҳи сулҳ рафта,
зиндагӣ аҳлона бояд кард,
Дигар такрори он айёми шум
асло набояд кард,
Ватан обод бо ин раҳ бари
фарзона бояд кард.
Ато Мирхоҷа, ки дар оғози даргириҳо даъват карда буд:
То ба кай дар сари як тоҷ мағал
соз кунем,
Вақти он аст, ки як қасри амал
соз кунем,
Ҷои ин тоҷмағал Тоҷмаҳал
соз кунем,
ин шахсияти барҷастаи миллатро барҳақ сазовори тоҷи миллат, «дили тозаҷавони халқи куҳан» ва «ҷавонбахтии ватан» медонад:
Тахтае беш набуд пеш аз ин
тахти Ватан,
Буд дар хоб дар ин тахта
сари сахти Ватан,
Эй дили тозаҷавон дар тани ин
халқи куҳан,
Аз ҷавонии ту гардид ҷавон
бахти Ватан.
Абдусаттори Раҳмон тавъамии табиии Сарвару Ваҳдатро таъкид мекунад:
Мо фано будем, агар Ваҳдат набуд,
Бебақо будем, агар Ваҳдат набуд.
Сарвари мо ҳаст ваҳдатсози мо,
Мо на мо будем, агар Ваҳдат набуд.
Ҷумъа Қувват, ки дар бораи Пешвои миллат манзумае ҳам эҷод кардааст, низ ин маъниро мукаррар ба забон меорад:
Шукри Ҳақ, шаҳ бози дил
дар ошёни Ваҳдат аст,
Раҳбари мо раҳнамое
бар ҷаҳони Ваҳдат аст.
Парда Ҳабиб пайванди ногусастании Пешворо бо Ватан ва Ваҳдати воқеии халқ самимона бозгӯ кардааст:
Пешвоят, Ватан, пеши рӯи ман аст,
Рӯди ту ин дилу кӯҳи ту ин тан аст,
Он ки яктан кунад ҳар танат,
ин тан аст,
Он ки якдил туро,
ин дили рӯшан аст.
Лаълҷӯбаи Мирзоҳ асан бо изҳори шодмонӣ аз пайвандҳои асливу маҷозии минтақаҳои кишвар хитоб мекунад:
Рӯзгорон аз қудуми ваҳдати мо
шуд биҳишт,
Ҷамъ мо зери ливои Тоҷикистон
омадем!
Давлат Сафар амалҳои мушаххас, аз ҷумла «ба даст овардани дили Роғунқимобонро» Ваҳдат бишуморад, Гурез Сафар аз носипосиҳои хурдагиронаи аёну ниҳони зумрае изҳори нороҳатӣ мекунад.
Бас кун ту дигар ғайбат,
Озод шав аз нафрат,
Шукрона бикун, охир,
Бо ин Ватан, ин Давлат!
Ин мавзӯъ, яъне пеш гирифтани кирдореро, ки таҳкимбахши Ваҳдат бошад, Алӣ Бобоҷон идома медиҳад:
Якҷоя раҳи нек бипӯем, накӯст.
Як нуктаи бад ба ҳам нагӯем,
накӯст.
То дар дилу дидаҳои ҳақ раҳ ёбем,
Дасту дили ҳамдигар биҷӯем,
накӯст.
Шеъри Нурмуҳаммад Ниёзӣ розу ниёзи ҳазорон тоҷикистониёни босипосу миннатпазир аст, ки аз забони як нафар басо самимиву дилрас садо медиҳад:
Давлатеро ба миллат овардӣ,
Миллатеро ба давлат овардӣ.
Ту ҳамонӣ, дигар нашуд суханат,
Мамлакатро ба ваҳдат овардӣ.
Ту ба ҳар дил ҳазор ишқу умед,
Ту ба ҳар дар саодат овардӣ.
Сила кардӣ сари ҳазор ятим,
Ҳар якеро шарофат овардӣ.
Қадри заҳматкашон ту медонӣ,
Рӯй бар аҳли заҳмат овардӣ.
Нур аз роҳи ту бурун наравад,
Ҳақ бигуфтӣ, ҳақиқат овардӣ!
Мавзӯи сулҳу истиқрори миллии тоҷикон ва саҳми Пешвои миллат дар он паҳлуҳои зиёде дошта, аз ҷанбаи ҳамосӣ бархурдор аст ва барои шоирону драмнависон ва бахусус насрнависони мо майдони васеъ ва то ба ҳол дарку тасвирнашудае мекушояд.
Куллан ба ҳусни тафоҳум ва сулҳу якдигарфаҳмӣ расидан ҷараёни мураккабест ва ҳар қадар бо ҳама он мураккабӣ ва умқу паҳнояш ба тасвири равониву ахлоқӣ кашида бишавад, аҳаммияташ ҳамон андоза бештар гардида, моҳияти адабӣ ва тарбиявию маърифатиаш меафзояд.
Расидан ба сулҳу ваҳдат нишонаи он буд, ки мардуми мо аз нав ба суннатҳои қадимии инсондӯстонаи худ баргашт, зеро солимназарӣ ва дар сулҳу оромӣ зистан хиради азалии халқи тоҷик будааст. Дарки хато ва ба ислоҳи он кӯшидан низ нишонаи хирадмандӣ ва шоистаи тавсифу арҷгузорист. Ин нуктаро адибони мо дарк кардаву ба инъикосаш кӯшидаанд.
Таҷассуму тараннуми Ваҳдати миллӣ дар эҷоди адибоне низ, ки барои бачаҳо эҷод мекунанд, мавқеи муҳим дорад. Дар қиссаву ҳикоя, афсонаву ривоят, шеъру достон ва ҳатто чистон адибони бачаҳо Алӣ Бобоҷон, Ҷӯра Ҳошимӣ, Юсуфҷон Аҳмадзода, Латофат Кенҷаева, Азизи Азиз, Абдусаттори Раҳмон, Насим Раҷаб, Маҳбуба Неъматзода, Сафияи Носир, Муродалӣ Собир мавзӯи дӯстию рафоқат, ҳамфикрӣ, муросову мадоро, ёриву дастгирӣ, сулҳу ваҳдат, миллатдӯстиву ватандориро тасвиру ташвиқ намудаанд.
Алӣ Бобоҷон дар шеърҳои «Забони модарӣ» ва «Истиқлолият чист?» маънии Сулҳу Ваҳдат, Истиқлолу Озодиро дар баҳсу муколамаи омӯзгору шогирдони мактаб ба қалам додааст. Бобо Ҳоҷӣ дар шеърҳои «Сайри Дарвоз» ва «Бачагони Ҷиргатол», Маҳбуба Неъматзода дар шеъри «Лафзи модарӣ» ваҳдату дӯстиро васфу тараннум намудаанд. Абдусаттори Раҳмон дар шеъри кӯтоҳи «Силоҳ партоӣ» зарурати шукри сулҳу ваҳдатро ёдрасу таъкид кардааст. Муродалӣ Собир дар шеъре, ки ба васфи Нақби Истиқлол — самараи даврони Ваҳдату ҳамдастии ҳамдиёронамон бахшида шудааст, пайванди минтақаҳои гуногун ва мардумони онҳоро бозгӯ мекунад.
Ҳикояҳои Азизи Азиз бештар барои кӯдакони синни хурди мактабианд. Мухтасари ҳикояи «Сулҳ чист»-и ӯро ҳамроҳ мехонем: «Вақте ки ту ба ҳама салом мегӯӣ ва ҳама ба саломат ҷавоб медиҳанд, Сулҳ аст!.. Вақте ки ба номи ту аз бачаҳои Маскаву Осло, Теҳрону Деҳлӣ, ё Марокашу Пекин мактубҳои пурмеҳр меоянд, Сулҳ аст!.. Чун ҳамсинфат дар назди тахтаи синф аст ва ту бисёр мехоҳӣ, ки вай ба ҳамаи саволҳои омӯзгор ҷавоб дода битавонад, Сулҳ аст!… Ҳангоме ки хоби кас зуд мебарад, Сулҳ аст!.. Агар барои нон ба мағоза биравию дар бозгашт сари қадам ба мағозаи «Китоб» низ бидароӣ, Сулҳ аст!..» Дар асари дигари Азизи Азиз «Қиссаи пирамарди тоҷик ва саркардаи муғул» мӯсафеди ватандор бо фаросату огоҳӣ саркардаи аҷнабиёнро мағлуб менамояд ва баъдтар, вақте ки ғосиб асир меафтад, ба сарлашкари тоҷикон мегӯяд: «Ғалабаи шумо амри тасодуф набуд: нисфи лашкари маро дирӯз як пирамард бо шамшери суханаш нобуд кард…»
Чунин тарзи баён ҳам эҳсоси ифтихору адолатро бедор мекунад, ҳам дилҳои хонандагони хурдсолро ба муъҷизаи сухани бадеӣ моил месозад, ки аз сифатҳои хуби адабиёти бачаҳост.
Мавриди зикр аст, ки робитаҳои адабӣ ва тарҷума ба қаробати халқу кишварҳо мусоидат намуда, низ амалҳои ваҳдатофари адабиётанд. Чунон ки маълум аст, баъди пошхӯрии давлати шӯравӣ робитаҳои адабию фарҳангӣ низ канда шуданд ва мо 10-15 сол аз ҳаёти адабии кишварҳои ҳамдигар қариб иттилое надоштем. Панҷ-шаш сол пеш ин кор эҳё шуд ва дар як муддати кӯтоҳ баёзҳои назму насри адибони Беларус, Туркманистон, Қазоқистон, Арманистон ба забони тоҷикӣ тарҷумаву нашр гардиданд. Дар тӯли солҳои 2009-2016 осори беш аз 60 нафар адиби тоҷик ва кишварҳои дигар ба забонҳои тоҷикӣ, русӣ, беларусӣ, туркманӣ, арманӣ, украинӣ, англисӣ, хорватӣ, итолиёвӣ, туркӣ ва ғайра тарҷума ва нашр шуданд. Соли гузашта шумораҳои якҷояи ҳафтаномаҳои «Адабиёт ва санъат» ва «Литература и искусство» аз чоп баромаданд, шумораи 4-уми маҷаллаи «Помир» пурра ба адабиёти беларус, шумораи 7-уми маҷаллаи адабии Ҷумҳурии Беларус «Нёман» пурра ба адабиёти муосири тоҷик бахшида шуд.
Дар доираи равобити ҳасанаи адабӣ бо ташаббуси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон ва Сафорати Туркманистон дар Тоҷикистон маҳфили ёдбуди классики адабиёти туркман Махдумқулӣ баргузор гардид. Бо даъвати Консулгарии генералии Тоҷикистон дар шаҳри Уфа ва Ташкилоти ҷамъиятии «Иттифоқи тоҷикони кишвари Перм» мудири шуъбаи робитаҳои адабӣ, тарҷума ва драматургия Ато Ҳамдам ба он кишвар сафар дошт.
Дар доираи Рӯзҳои фарҳанги Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Беларус бо сарварони Иттифоқи нависандагон, Вазорати фарҳанг ва Хонаи ноширони Беларус мулоқотҳои судманд доир гардида, шартномаҳои ҳамкорӣ ба имзо расиданд. Дар Китобхонаи миллии Беларус рӯнамоии китоби драматурги маъруфи Беларус Алексей Дударев, ки адибони намоёни мо ба тоҷикӣ тарҷума кардаанд, бо шукӯҳу шаҳомат баргузор гардид.
Аз шарофати Ваҳдати миллӣ сафарҳои корию эҷодӣ ҷиҳати таҳкими робитаҳои адабӣ бо кишварҳои дуру наздик нақши муҳим пайдо карданд. Адибонамон Саттор Турсун, Ҷумъа Қуддус, Муртазо Зайниддинов, Баҳром Раҳматзод, Абдуҷаббори Абдуғаффор, Зулфия Атоӣ, Муҳаммадалӣ Аҷамӣ, Ато Ҳамдам, Алӣ Бобоҷон, Гурез Сафар дар ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳод ва берун аз он дар ҳамоишҳои адабӣ, намоиши китобҳо, симпозиуму конференсияҳои байнамилалӣ ширкат ва суханронӣ намуданд. Ин сафарҳо дар гузоришу сафарномаҳои муаллифон тавассути нашрияҳои адабии Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон инъикос ёфтанд.
Зарурати рушди тарҷума ва тавсеаи робитаҳо аз он ҳам бармеояд, ки якуним сол қабл бо дастгирии Ҳукумати кишвар дар ИНТ зерсохтори нав — Маркази тарҷума таъсис ёфт. Ҳадафи он ба хонандагони дигар халқу кишварҳо расонидани осори беҳтарини адибони тоҷик аст. Аввалин корҳои Марказ — тарҷумаи маҷмӯаҳо ва асарҳои алоҳида ба забонҳои русӣ, англисӣ, фаронсавӣ, ҳиндӣ, ӯзбекӣ, гурҷӣ омодаи чопанд.
Яке аз падидаҳои ин давра тавассути тарҷума дар саҳнаи театрҳои дигар кишварҳо гузошта шудани асарҳои драматургони тоҷик аст. Аз ҷумла, драмаи Ҷумъа Қуддус «Нубуввати охирин» дар Сурия ва Қирғизистон, асари дигари ӯ «Тавбашикан» дар Қазоқистон рӯи саҳна омаданд. Мазҳакаи Ато Ҳамдам «Занги бемаҳал», ки соли 2015 дар Театри Лоҳутӣ рӯйи саҳна омад, ба забонҳои беларусӣ, русӣ, туркманӣ, қирғизӣ тарҷума шуд ва ду театри давлатии Қирғизистон ба он рӯ оварданд. Яъне, аз ин тариқ ҳам дастовардҳои Ваҳдату Истиқлоли мо тарғибу ташвиқ ва номи кишварамон дар ҷашнвораҳои гуногун зикр мегардад.
Албатта, боиси шодмонист, ки дар жанри драматургия нафарони зиёде қувваозмоӣ кардаанду мекунанд. Абдумалик Баҳорӣ, Аъзам Сидқӣ, Султон Сафар, Меҳмон Бахтӣ, Сафармуҳаммад Айюбӣ, Нур Табар, Гулназар Келдӣ, Шамсӣ Қиём, Тӯрахон Аҳмадхон, Бароти Абдураҳмон, Муҳаммад Ғоиб, Нурулло Абдулло, Атахон Сайфулло, Шодӣ Солеҳ, Зариф Ибод, Ато Ҳамдам, Ҷумъа Қуддус, Файзи Ашӯр, Тоҳири Муҳаммадризо, Мансур Сурӯш, Абдуғаффор Абдуҷаббор, Озарахш аз он ҷумлаанд, ки осори аксарашон рӯи саҳнаи театрҳо омадаву писанди хотирҳо шудаанд. Метавон гуфт, намоишномаҳое чун «Исмоили Сомонӣ» ва «Тилисми Сайҳун»-и Меҳмон Бахтӣ, «Паёми Зардушт» ва «Чархи гардон»-и Нур Табар, «Спитамен ва Искандар», «Хатои Искандари Мақдунӣ»-и Бароти Абдураҳмон, «Амир Исмоил», «Дақиқӣ», «Сомонхудот», «Драмаи миллат», «Ардашери Бобакон», «Даст ба гиребони худ»-и Сафармуҳаммад Айюбӣ, «Борони ашк» ва «Борбад»-и Низом Қосим бевосита ё бавосита дар тадқиқи мавзӯи Ваҳдат ва дарки зарурати ин неъмати пурбаҳо саҳмгузоранд. Таманнои батакрор ҳамин аст, ки драмнависони муҳтарам ба масъалаву мушкилаҳои имрӯз бештар рӯ биёранд, симои хоси ҳамзамононамонро биофаранд, дар тасвиру талқини бештари сиёсати сулҳу ваҳдат ва созандагию бунёдкорӣ бевосита ҳисса бигузоранд.
Дар солҳои охир аз тариқи телевизион, ҳамчунин тавассути дискҳои бешуморе, ки дар тамоми гӯшаву канори кишвар бебаркаш ба фурӯш бароварда мешаванд, филмҳои нав ба нави синамогарони тоҷикро тамошо кардем. Мутаассифона, онҳо хеле хом буда, талаботи воқеии тамошобини имрӯзро қонеъ гардонда наметавонанд. Аксари он филмҳо натанҳо аз ҷиҳати банду баст, хати сужет, тасвири реалистонаи воқеият сусту заифанд, балки аз ҷиҳати забону баён бо ҳарду по меланганд. Табиист, ки сенарияи ин қабил филмҳо ба қалами филмноманависони тасодуфӣ, камистеъдод, аз ҳунари суханварию филмофарӣ бехабар мутааллиқанд.
Боиси ташвиш аст, ки имрӯз киносенаристони касбиамон ангуштшуморанд ва агар гоҳ -гоҳ филми қобили қабуле мебинем, натиҷаи заҳмати онҳост. Дар ин давра, бо вуҷуди ҳама камбудиҳо, истеҳсоли филмҳои бешукам касбӣ ба роҳ монда шуд, асарҳое ба вуҷуд омаданд, ки воқеияти ҳаёти моро инъикос намуда, характерҳои миллӣ офариданд. Ва дар ин кор саҳми адибонамон низ назаррас аст. Аз ҷумла, солҳои охир аз рӯи сенарияҳои Абдурофеъ Рабизода «Вақте болои шаҳр борон мерехт», «Афсонаи зиндагӣ», «Вазъият» филмҳо рӯи навор омаданд. Филмномаҳои Сафари Ҳақдод, ки таҳиягари маъруф Носир Саид рӯи навор овардааст — «Қиёми рӯз», «Муаллим» кӯшиши дар сатҳи меъёрҳои байналмилалӣ анҷом додани ин кори муҳим мебошад ва таҳқиқи амиқи мутахассисонро интизор аст. Ҷумъа Қуддус ва Маҳмадраҳим Карим сенарияи филмҳои ҳунарии «Арӯси хапак» ва «Гули санг»-ро навиштанд, ки низ ба навор гирифта шудаанд. Ато Ҳамдам дар ҳамкорӣ бо коргардони маъруфи қирғиз Эрнест Абдуҷабборов сенарияи «Такси ва телефон» (2014)-ро таълиф намуд ва киностудияи «Қирғизфилм» бо он филм соҳиби ҷоизаҳои ҷашнвораҳои байналмилалӣ гардид. Шоири халқии Тоҷикистон Гулназар Келдӣ, ки дар ҳама жанрҳои адабиёт пурмаҳсулу дастболост, натанҳо сенарияҳои бадеии «Лаклакиҳо, чӣ лақаб доред?» ва «Бачаҳои таҳхонагӣ»-ро (воқеан, оид ба қисмати бачаҳо дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ) эҷод кард, балки ба осори ҳамқаламони худ рӯ оварда, дар заминаи як ҳикояи Ғаффор Мирзо киносенарияи «Баҳори як кӯча» ва аз рӯи асарҳои Кароматуллоҳи Мирзо сенарияи қисматҳои охири силсилафилми «Дар орзуи падар», филмҳои бадеии «Марги бегуноҳ » ва «Нишони зиндагӣ»-ро навишт ва ҳоло дар таълифи сенарияи силсилафилм дар бораи устод Турсунзода бо коргардони он ҳамкорӣ дорад.
Падидаи тозатарин дар ин самт чопи китоби адиби маъруф Бароти Абдураҳмон аст, ки филмномаҳои «Курӯш ва Томирис» ,»Искандар ва Спитамен», «Рухшона» ва «Алвидоъ, ишқ»-ро дар бар мегирад. Сеи аввал таърихӣ буда, саҳифаҳои пур аз талошу муборизаҳои истиқлолхоҳонаву ваҳдатҷӯёнаи гузаштаи пурифтихори халқамонро муҷассам намудаанд, киноромани охирин рухдодҳои 30-40 соли қаблро инъикос мекунад ва пур аз сафҳаҳои меҳру муҳаббату ёриву дӯстдорист. Сужетҳои ҷолиб, забону баёни равон ва образҳои хотирнишини ин асарҳо умед мебахшад, ки филмбардорон ба онҳо рӯй хоҳанд овард.
Таҳлили соҳа нишон дод, ки корҳои то имрӯз анҷомёфта ба талаботи замона ҷавобгӯ нестанд. Иттифоқи нависандагон низ худро дар ин кор масъул медонад ва ба қадри имкон барои ҳалли мушкилот чораҷӯӣ мекунад. Аз он ҷумла порсол бо ҳамдастии шуъбаҳои драматургия ва наср маҳфили «Имконият ва мушкилоти филмноманависӣ» гузаронида шуд. Дар он адибон, филмноманависон, коргардонҳо, муҳаққиқон ва донишҷӯёни Донишкадаи фарҳанг ва санъати Тоҷикистон ширкат варзиданд ва проблемаҳои соҳаро муфассал муҳокима намуда, таклифҳои судманд пешниҳод намуданд. Чанд рӯз пеш дар киностудияи «Тоҷикфилм» ҷамъомади сенариянависон баргузор гардид, ки дар он адибони маъруфи бо кино марбутамон иштирок ва ҷиҳати пешбурди соҳа таклифу пешниҳодҳои муҳим карданд. Чунин маҳфилҳо ва ҷалби носирону драмнависон ба таълифи филмномаҳо, аз ҷумла оид ба дастовардҳои Истиқлолият ва Ваҳдати миллӣ, ҳам дар киностудия, ҳам дар ИН минбаъд низ дар назар хоҳад буд.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли гузашта дар вохӯрӣ бо зиёиёни мамлакат ба мавзӯи публитсистика чун жанри зарурии замони Истиқлолият рӯй оварда, аз ҷумла таъкид намуд: «Вақти он расидааст, ки адибони тоҷик бештар ба таҳияи мақолаҳои публитсистӣ ва очеркҳои проблемавӣ даст зада, мардумро аз рӯйдодҳои кишвар, дастовардҳои диёри азизамон, масъалаҳои рӯз ва хатарҳои даҳшатбори замони ноором огоҳ бисозанд». Баъди ба даст омадани Ваҳдати миллӣ ва тавсиаи созандагию бунёдкорӣ адибони публитсист дар бораи кору фаъолияти созандаи мардуми кишвар, бунёди роҳу пулҳо ва корхонаҳои азиме, ки дар замони соҳибистиқлолӣ арзи ҳастӣ намуданд, асарҳои зиёд таълиф карданд. Қобили таваҷҷуҳ аст, ки дар ин радиф оид ба масоили таҳкими Ваҳдати миллӣ, худшиносӣ ва худогоҳӣ очерку мақолаҳои хонданӣ кам нест.
Очерки Муҳаммад Ғоиб «Дар роҳи нанг» аз рӯзгори як ҳамзамони мо ва нақши ӯ дар таҳкими Ваҳдати миллӣ ҳикоят мекунад. Мақолаи публитсистии Диловари Мирзо «Рашт дар даврони Истиқлол» дар бораи дирӯзу имрӯзи Раштонзамин ҳикоят мекунад. Муаллиф аз таърихи пурғановати Раштонзамин ёдовар шуда, эҳёи воқеии онро самараи Ваҳдати миллӣ ва сиёсати иттиҳодофари Пешвои миллат медонад. Шоири шинохта Алимуҳаммад Муродӣ бо номи «Изтироби андеша» очерки хондание навишт, ки бо андешаҳои амиқ, панду андарзи нишонрас, ибораву ифодаҳои мардумӣ диққатро ҷалб месозад. Мақолаҳои публитсистии Меҳмон Бахтӣ «Ҷавонмард омад ба тахту ба тоҷ!», Низом Қосим «Нақши Пешвои миллат дар рушди адабиёт», «Пеши раҳи ту во бод», «Оина беғубор, дарё пок бошад» пайванди ногусастании фаъолияти Пешвои миллат ва густаришу созандагии сиёсати Ваҳдати миллиро баррасӣ мекунанд. Мақолаи публитсистии шоир ва муҳаққиқ Муҳтарам Ҳотам «Истиқлолият ва таърих» як саҳифаи тозаи таърихи ташаккули давлатдории тоҷикон аз аҳди ниёгон то ба ин замон мебошад. Муаллиф мушаххас оид ба ташаббусҳои Пешвои миллат дар бораи об ва идомаи ҳикмати ориёии гиромидошти об сухан рондааст. Назри Яздонӣ дар «Пешвои маърифату ваҳдати миллӣ» ном мақолаи публитсистияш масъалаҳои маданияти миллӣ, хештаншиносӣ, ҳифзи асолат ва ваҳдатро мавриди баррасӣ қарор додааст. Очерку мақолаҳои публитсистии Абдулҳамиди Самад «Пешво», «Се рӯз дар Ҳиндустон», «Истиқлоли ҷовидон — бақои давлати тоҷикон», «Заҳри носозӣ ва шаҳди ошноӣ», Гулназар Келдӣ «То роҳ сафед шавад» ва «Қиссаи як байт», Камол Насрулло «Пешвои миллати некӯманиш», «Ҳар вожаи ин савганд як пораи ҷони ӯст», «Парчами мо сари баланди мост», Ибод Файзулло «Ин қатора сӯи орзӯҳо мерафт…», Кароматуллоҳи Мирзо «Панҷ ҳикоят» ,»Дар роҳи созандагию ваҳдат», «Аз шаби сиёҳ то рӯзи равшан», Лалҷубаи Мирзоҳасан «Марди набард», Раҷаб Мардон «Ҳикмати умр», Маҷид Салим «Дар қасри Арбоб», Ҷонибек Акобир «Ваҳдат камоли матлабҳост», Ато Мирхоҷа «Президенти ман» ва «Давлати ҷовидони миллат», Бахтиёр Муртазо «Рисолати беназири таърихӣ», Шералӣ Мӯсо «Саодати рӯ ба гардун» ва «Хушбин ва некманиш», Иноят Насриддин «Офтобо, хонаро пурнур кун…» бозгӯи созандагию бунёдкорӣ буда, нақши сазовори муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар пирӯзии Ваҳдати миллӣ ва беҳбуди ҳаёти кишвар инъикос намудаанд.
Дар ин давра адиби маъруф Саттор Турсун як силсила очерку мақолаҳои публитсистие навишт, ки аз ҷониби хонандагон хуш пазируфта шуданд. Мақолаҳои публитсистии «Агар имрӯзамон ҳаст, фардо ҳам дорем», «Таҷовузи нохалаф ва худшиносии миллӣ», «Дар селоби қисмат», «Ватанпараст будан чӣ маънӣ дорад», «Виҷдон агар бедор аст…» ба мавзӯи муҳими рӯз ва ҳамеша — сулҳу субот, Ваҳдату ризоияти миллӣ бахшида шудаанд ва мардумро ба созандагию таҳкими Ваҳдат ҳидоят менамоянд.
Китобҳои зиёде, ки Мирзо Шукурзода оид ба гузаштаи пурифтихор ва ҷойгоҳи таърихии миллати мо дар Тоҷикистону берун аз он ба чоп расонд, натанҳо арзиши калони илмиву бадеӣ доранд, балки амалан хонандаро ба худшиносиву худогоҳӣ ва ваҳдати миллӣ талқин мекунанд.
Очерки Додохон Эгамзод «Балогардон» нақши шахсро дар таърих бозгӯ намуда, дар муқоиса бо сарварони собиқ боварбахш нишон додааст, ки шахсияти беғаразу ҳадафманд дар баҳои дилфишонию ҷонкоҳонӣ тақдири миллату давлати дар вартаи нобудиро чӣ гуна тағйир дода метавонад.
Соли гузашта бо иқдоми Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон дар нашриёти «Адиб» маҷмӯаи мақолаҳои публитсистии «Пайғоми Истиқлол» ба чоп расид. Дар китоб тозатарин эссе, очерк ва мақолаҳои публитсистии адибонамон дар бораи Ваҳдати миллӣ ва Истиқлолият, иқдому ташаббусҳои Пешвои миллат ҷой дода шудаанд. Мақолаҳои публитсистии Абдуҷаббор Раҳмонзода «Бозтоби симои Пешвои миллат дар адабиёти тоҷик», Атахон Сайфуллоев «Шодона», Камол Насрулло «Наврӯзи Президент — Наврӯзи наҷот», Зулфия Атоӣ «Роҳи ҳаёт, роҳи наҷот», Ато Мирхоҷа «Давлати ҷовидони миллат», Ато Ҳамдам ва Леонид Чигрин «Корномаи Эмомалӣ Раҳмон», Маҷид Салим «Боми Ҷаҳони Президент», Парда Ҳабиб «Аз Панҷрӯд то Панҷоб», Равшан Махсумзод «Роҳи дуру дилҳои наздик», Давлат Сафар «Навои Ваҳдат омад аз Бадахшон», Абдуқодири Раҳим «Дурахши офтоб» бо номҳои гӯё аз мазмуну ғояи баланди хеш дарак медиҳанд. Тасвири образи инсони фаъолу ватандӯст дар публитсистикаи муосир мавқеи хосса пайдо кардааст. Ағлаби публитсистон бозтоби чунин чеҳраро дар мисоли коргарони иншоотҳои бузурги мамлакат, аз ҷумла НОБ-и Роғун ба тасвир гирифтаанд. Очерку мақолаҳои публитсистии Бахтиёр Муртазо «Садди Сойи оби шӯр», Раҷабалӣ Аҳмад «Роғун-бахти рӯзафзун», «Иншооти тақдирсоз», Маҷид Салим «Афсонаи табиати Роғун», Мираҳмади Амиршоҳ «Корзори Роғун» маҳз аз ин мавқеъ арзи вуҷуд кардаанд.
Солҳои охир ҷилои симои инсони заҳматкаш, қавирӯҳ ва ватандӯсти дорои дигар хислатҳои ҳамида торафт бештар мавзӯи очерку мақолаҳои публитсистӣ мешавад. Адибону публитсистон Саттор Турсун, Ӯрун Куҳзод, Абдулҳамид Самад, Кароматуллоҳи Мирзо, Бахтиёр Муртазо, Ато Ҳамдам, Мирзо Шукурзода, Мансур Сурӯш, Маҷид Салим бо навиштаҳои публитсистии хеш паҳлуҳои ҷолиби образи инсони фаъоли бунёдкорро баррасӣ кардаанд. Очеркҳои Усмонҷон Ғаффоровро дар бораи Бобоҷон Ғафуров, Сотим Улуғзода, Султон Умаров, Турсун Улҷабоев, очерки Муҳаммад Субҳонро дар бораи Муҳаммад Осимӣ низ метавон дар ин радиф ном бурд, чунки мустақим ё ғайримустақим саҳми бузурги ин фарзандони номвари халқамонро дар ваҳдату иттиҳоди миллӣ бозгӯ кардаанд.
Қобили зикр аст, ки баъди қабул гардидани пешниҳоди Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон «Даҳ солаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид дар публитсистикаи тоҷик мавзӯъҳои мубрами рӯз — ҳифзи табиати диёр ва истифодаи оқилонаи сарватҳои табиӣ амиқтару васеътар инъикос ёфтанд. Бо ташаббуси Иттифоқи нависандагон ва ширкати фаъолонаи олимони Академияи илмҳо се ҷамъомади илмӣ-адабӣ доир гардид, дар китобҳои Холназар Муҳаббатов «Инсон ва сарватҳои табиат», Александр Яблоков «Пиряхҳои Тоҷикистон», Рустам Ваҳҳобзода достони «Лозуркӯҳ «, Маҷид Салим «Тоҷикистон-диёри обҳои зулол» паҳлуҳои гуногуни масоили экологӣ, манбаъҳои об ва истифодаи самараноки онҳо таҳлилу баррасӣ шуданд.
Чанде пеш Шӯрои очерк ва публитсистикаи Иттифоқи нависандагон бахшида ба 20-солагии Ваҳдати миллӣ дар мавзӯи «Инъикоси Ваҳдати миллӣ дар осори публитсистӣ» маҳфили илмӣ-адабӣ доир намуд, ки дар он перомуни инъикоси мавзӯи Ваҳдат дар публитсистика фикру андешаҳои ҷолиб баён карда шуданд. Аз ҷумла, зикр гардид, ки домани мавзӯъҳои публитсистика фароху рангин аст ва дар инъикоси яке аз муҳимтарини онҳо — Ваҳдати миллӣ ИН бо мақомоти ҳокимияти давлатӣ, Ҳаракати Ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон, сохторҳои дигар ҳамкорӣ дорад ва, бовар дорем, ки ин робитаи созанда дар оянда низ боиси пайдоиши асарҳои ҷолиби публитсистӣ хоҳад шуд.
Табиист, ки нақди адабӣ ва адабиётшиносии тоҷик низ, чун ҷузъи муҳими адабиёт, дар замони Истиқлолияти давлатӣ ва Ваҳдати миллӣ ба масъалаҳои мазкур рӯ овард. Таҳлилу тадқиқ ва нақди мавзӯи Ваҳдат, ба таври мушаххас анҷом наёфта бошад ҳам, дар мақолаву рисолаҳое, ки дар мавриди адабиёти даврони Истиқлол таълиф шудаанд, дар ин бора бисёр сухан рафтааст. Аз ҷумла таълифоти зиёде чун «Раванди ояндаи адабиётшиносии тоҷик», «Роҷеъ ба умумияти адабиёти миллӣ», «Қомуси миллати тоҷик»-и Соҳиб Табаров, «Хуросон аст ин ҷо», «Истиқлол ва худшиносии иҷтимоиву маънавӣ», «Инсонгароӣ, омӯзиш ва забони миллӣ», «Нигоҳе ба адабиёти тоҷикии садаи бист»-и Муҳаммадҷон Шакурӣ, «Назаре ба танқиди адабӣ»-и Юсуф Акбарзода, «Бист гуфтор аз маънавият»-и Камол Айнӣ, «Шеър ҷаҳони шоир аст»-и Абдураҳмон Абдуманнон, «Уфуқҳои тозаи наср», «Ҳамеша бо Ватан», «Фурӯғи маънавият», «Ваҳдати безавол»-и Атахон Сайфуллоев, «Куҳна ва нав», «Арзишҳои ваҳдати миллӣ»-и Абдунабӣ Сатторзода, «Сухан аз адабиёти миллӣ», «Гузашти айём ва арзишҳои ҳунарӣ» ва «Озурдагон ва умедворон»-и Худоӣ Шарифзода, «Истиқлол ва инкшофи романи таърихӣ»-и Замира Ӯлмасова, «Ба фикри ман»-и Маъруф Раҷабӣ, «Адабиёт ва фарҳанги миллӣ»-и Рустам Ваҳҳобзода, «Девори Хуросон» — румони марҳилавӣ дар насри муосир», «Ҷусторҳо ва ибтикорот дар наср» ва «Хусусиятҳои миллии адабиёти замони ҷанг»-и Абдухолиқ Набавӣ, «Сарбози қатории адабиёт»-и Абдувалӣ Давронов, маҷмӯаи мақолаву тақризҳои Мубашшир Акбарзод «Сухан з-осмонҳо фуруд омадаст», «Тазоду радифи хаёл»-и Турдихон Бердиева, «Диди таърихии романнависони имрӯзи тоҷик»-и Мисбоҳиддин Назриқул, «Адабиёт ва шинохти он», «Бозтоби ваҳдат дар адабиёти муосир»-и Шамсиддини Солеҳ ва Шаҳобиддини Шуҷоъ «Таҷассуми таърих ва рӯҳи ватандӯстӣ дар насри даврони истиқлол»-и Сайфулло Муллоҷонов, «Тимсоли мардонагӣ ва қаҳрамонӣ»-и Шарофиддин Имомов, «Сарнавишти ибратомӯзи падарсолори ориёиҳои Машриқзамин»-и Абдураҳмон Маҳмадов, Юсуфшо Яъқубшоев, Додихудо Саймиддинов, «Искандари Мақдунӣ ва осори ӯ»-и Раҳим Масов, «Наҷвои наҷотофарин» ва «Хирвори равонбахш ва силсилаи андешаҳо»-и Асадулло Саъдулло ва ғайра дастраси хонандагони сершумори адабиёт гардиданд.
Мақолаи Абдухолиқ Набавӣ «Хусусиятҳои миллии адабиёти замони ҷанг» далели равшани миллияти адабиёт ва даъвати ваҳдату ягонагиву дӯстӣ дар осори адибони он замон мебошад. Аз рӯи ин пажӯҳиш маълум мегардад, ки ҷанбаи миллии адабиёти даврони шӯравии тоҷик маҳз дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ қувват мегирад. Яъне, расидан ба асолати худшиносиву худогоҳии миллӣ ва истиқлоли адабиёт ҳамеша дар мадди назари адибону донишмандони гузаштаамон будааст ва ин дарахти орзӯ имрӯз дар боғи Истиқлолияти комил ва Ваҳдати миллӣ сарсабз сар афрохтааст. Дар мақолаи «Бозтоби ваҳдат дар адабиёти муосир» Шамсиддини Солеҳ ва Шаҳобиддини Шуҷоъ як қатор дастовардҳои соҳаро дар мисоли назму насри то соли 2007 баррасӣ намуда, ба хулосае меояд, ки адибон ва донишмандон дар таҳкими Ваҳдати миллӣ нақши боризе доранд. Сайфулло Муллоҷонов дар мақолаи зикршуда насри замони Истиқлолиятро мавриди баррасӣ қарор дода, рӯҳияи ватандӯстӣ ва худшиносии миллии асарҳоеро чун «Достони писари Худо»-и Сорбон, «Курӯши Кабир»-и Бароти Абдураҳмон, «Бармакиён»-и Равшани Ёрмуҳаммад, «Девори Хуросон»-и Муҳаммадзамони Солеҳ , «Ҳайҷо»-и Ӯрун Кӯҳзод, «Гардиши девбод»-и Абдулҳамид Самад, ки моҳиятан даъвати бадеӣ ба иттиҳоду ҳамдилианд, таъкид менамояд. Замира Ӯлмасова, ки низ имрӯз сазовор номзад ба узвияти Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон пазируфта шуд, романҳои зиёди таърихии дар бист соли охир ба майдон омадаро мавриди таҳқиқ қарор дода, яке аз сабабҳои ин амал — ниёзи ҷомеа ба худшиносиву худогоҳӣ, ваҳдату истиқлол ва озодии эҷодро зикр мекунад.
Дар ин масир бахусус хидматҳои профессорон Атахон Сайфуллоев ва Абдунабӣ Сатторзода арзанда аст. Аввалӣ ҳам бо сухан ва ҳам бо амал барои таҳкими ваҳдат дар кишвар корҳои шоён кард. Бахусус, сеҷилдаи «Уфуқҳои тозаи наср», ки барҳақ сазовори Ҷоизаи давлатии ба номи Рӯдакӣ дониста шуд, як китобхона осори мансури давраи Истиқлолияти давлатиро, ки аз ҷумла ғояи Ваҳдати миллиро таҷассуму тараннум кардаанд, бо тааммули олимонаву таҳаммули хирадмандона баррасӣ мекунад ва барои тадқиқотҳои оянда маводи фаровон медиҳад. «Арзишҳои ваҳдати миллӣ» ном китоби Абдунабӣ Сатторзода, ки аз мақола, гузориш, суханронӣ ва мусоҳибаҳо мураттаб гардидааст, мавзӯи фавқро равшану амиқ ва муфассал матраҳ намудааст. Мақолаву гузориш ва мусоҳибаҳое чун «Наҷоти мо дар ваҳдат аст», «Иди ваҳдати миллӣ муқаддастарин ид аст», «Болотар аз миллат ва манфиатҳои миллӣ чизе нест», «Ваҳдатро бояд ҳифз кард», «Қаламро бе ягон далел ба даст нагиред» ва ғайра барои шинохти бештари Ваҳдати миллӣ ва арзишҳои волои он судманданд. «Барои он ки аз таҷрибаи нодири сулҳи тоҷикон сабақҳои даркориро гирифта бошем ва дигар ба иштибоҳоте, ки солҳои 90-ум карда будем, роҳ надиҳем, бояд онро ҳаматарафа омӯхт ва дар мактабу донишгоҳҳои ҷумҳурӣ таълим дод», — менависад муаллиф. Меафзоем, ки дар ин кор адабиёт, асарҳои мушаххаси он саҳми арзанда дошта метавонанд.
Шоирону нависандагон низ, баробари эҷоди асарҳои бадеӣ, ба навиштани як қатор мақолаҳои илмиву таҳлилӣ даст заданд. Дар ин маврид метавон аз навиштаҳои Муъмин Қаноат «Асос омили инсонист», Гулрухсор Сафӣ «Мо чу мурғи самандарем», Гулназар Келдӣ «Ваҳдат дар пироҳани ҷавонӣ», Абдулҳамид Самад «Меҳвари Истиқлол», Ӯрун Кӯҳзод «Ваҳдат ва адабиёт», Ҷонибек Акобир «Ваҳдати миллӣ камоли матлабҳост», Бароти Абдураҳмон «Оини нави лашкардории Курӯш», Мирзонасриддин «Замоне аз қофила мондем», Равшани Ёрмуҳаммад «Вақте аз қафас мебароем» ва «Андар маънии оташпараст» ёдовар шуд. Ӯрун Кӯҳзод пайванди адабиёт ва ваҳдату ҳамдилиро як падидаи дерина медонад, Ҷонибек Акобир дар минтақаҳои гуногун доир намудани ҷашни Ваҳдати миллиро омили таҳкими пайванди воқеии ҳамватанон меҳисобад.
Бо бовари комил гуфта метавонем, ки нақди адабӣ ва адабиётшиносӣ нақши боризи худро дар ҳифзи арзишҳои миллӣ, ки таҳкими Ваҳдати миллӣ муҳимтарини онҳост, гузоштааст ва хоҳад гузошт.
Ҷои қайд аст, ки дар инъикоси мавзӯи муқаддаси Ваҳдати миллӣ пайванди қавии наслҳои адибон эҳсос мешавад. Яъне, аз падарсолорони шеъри имрӯзамон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир то ҷавонтарин адибон, ки нав донишгоҳро хатм намудаву аввалин маҷмӯаҳои навиштаҳояшонро чоп кардаанд, дар васфу талқину тасвиру таҳкими пайванду иттиҳоди халқи мамлакат саҳм мегузоранд. Дар ин радиф метавон аз навиштаҳои хуби шоирону носирон, мунаққидону публитсистони ҷавон ва нисбатан ҷавон — Абдуллоҳи Раҳнамо, Баҳман Муродӣ, Баҳром Раҳматзод, Толиби Луқмон, Назрӣ Асадзода, Замира Ӯлмасова, Бузургмеҳри Баҳодур, Бузургмеҳри Ҳаким, Бузургмеҳри Тоҷиддин, Мафтунаи Қосим, Эҳсон Раҷабӣ, Муҳриддин Сабурӣ, Шоҳбегим, Бастур, Мирзо Наврӯз, Сулаймон Султон, Фарзонаи Зарафшонӣ, Шариф Хол, Сироҷиддин Икромӣ, Саъдӣ Мирзо, Фирдавси Аъзам, Шодӣ Ҳасани Шарифниё, Башир Усмон, Насимбек Қурбонзода, Бобаки Суғдӣ ёдовар шуд. Мехоҳам ин номҳоро ба ёд бигирем, зеро бовар дорам, ки фардо онҳо борҳо, аз ҷумла дар мавриди инъикосу тасвири бадеии мавзӯи Ваҳдати миллӣ аз худ дарак хоҳанд дод.
Бамаврид аст, ки саҳми адибони гуногунзабоне чун Ӯлмас Ҷамол, Леонид Чигрин, Тӯрон Тӯйчиев, Амонбой Ҷуманов, Майрамбек Тойчӣ, Абдулло Зуҳур, Андрей Сметанкин, шодравонҳо Сергей Сухоян, Ҷамолиддин Тошматов, Муҳаммадҷон Тоштемировро дар талқини сулҳу ваҳдат ва дӯстии халқҳо зикр бикунем. Аксари онҳо ин корро бо ду роҳ — аввалан, бо осори оригиналии хеш ва баъдан тавассути тарҷумаи асарҳои адибони тоҷик анҷом дода, дар ташвиқу тарғиби ғояҳои волои инсонии адабиёти Тоҷикистон ҳиссаи сазовор гузоштаанд. Порсол дар Машварати ҷумҳуриявии адибони ҷавон навқаламони гуногунзабон иштирок доштанд ва ИН дастгирии худро аз арзандатаринҳои онҳо дареғ намедорад, яъне чунин мешуморад, ки дар дастагули бузургу хушбӯи адабиёти башардӯстамон гулҳои дилҷӯи гуногунрангу гуногунбӯ ҳарчи бештар бошанд, беҳтар аст.
Дар арафаи ҷашни 20-солагии Ваҳдати миллӣ зикри нуктаи дигар бамаврид аст, ки як зумра адибонамон — Муъмин Қаноат, Атахон Сайфуллоев, Ширин Бунёд, Абдулҳамид Самад, Мирзо Файзалӣ, Ҳақназар Ғоиб, Ҷумъа Қувват, Гулназар Келдӣ, Меҳмон Бахтӣ, Кароматулло Олимзода, Султон Мирзошоев, Қурбон Восеъ натанҳо бо асарҳояшон, балки бевосита бо иштироки фаъолонаи шахсӣ, бо эҳсоси масъулияти баланди шаҳрвандию ватандорӣ дар раванди барқарорӣ ва таҳкими он иштирок намуданд ва мо, ҳамқаламон, чун тамоми мардуми кишвар, аз онҳо самимона миннатдорем.
Метавон гуфт, адибе нест, ки ба мавзӯи Ваҳдат руҷӯъ накарда бошад, аммо масъалаи дарку тасвири бадеии мавзӯъ дар адабиётамон мушкиле дорад, ки асосан дар сурати умумӣ ва тавсифӣ амалӣ мешавад. Бештари ашъори ин мавзӯъ ҷанбаи шиорӣ дорад, аксари таълифот иборат аст аз баршумурди сифатҳои кишвар, ёдоварии ҳатмии манотиқи гуногун, васфи онҳо ва ғайра. Ҳамин норасоӣ дар бисёр мақолаҳои публитсистӣ низ ба чашм мерасад. Вақти он аст, ки аз шумури сифот ва тасвири зоҳир ба умқи масъала, таҳлилу таҳқиқи моҳияту арзишҳои инсонии Ваҳдат ва куллан ба ҳам омадану ба ҳувияти мардуми Тоҷикистон табдил ёфтани он бигзарем ва тавассути дарки бадеии ваҳдат ҷиҳатҳои хосу муҳим ва образҳои тозаву хотирмон эҷод бишаванд, то аҳаммияти воқеии он дар зеҳну шуури мардумамон амиқ ва барҷову доимӣ бимонад.
