ДОНИШМАНД

Барои дарёфти Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Рӯдакӣ

АЗ РОҲИ ДУР БА ВАТАН

Моҳи сентябри соли 1963, бинои Университети давлатии Тоҷики­стон, имрӯза Донишгоҳи миллии ҷумҳурӣ. Дар ин ҷо гӯё тӯй. Духта­рону ҷавонони беҳисоб. Бино дар назар мисли модар барои фарза­ндони нав оғӯш боз намуда. Барои як шуъбаи форсӣ 70 нафар. Ба аудитория ворид мешаванд. Дар парта паҳлуи ҳам менишинанд, номи ҳамдигар, кӣ аз куҷо будана­шонро намедонанд. Аз ин 70 нафар фақат якеи онҳо зери назари мо. Ӯ аз дур «ватан» гуфта омада, ба­чаи навраси гандумгун, дидораш гарм, дидадаро, лафзаш ширин, бо дониш, имтиҳонҳои қабулро бо баҳои аъло супурда, дар давоми солҳои таҳсил аз вай донишҷӯи пешқадамтар набуда, донишгоҳро бо дипломи сурх хатм намуда.

Аз он рӯзҳои моҳи сентябри соли 1963 то рӯзҳои мо — охири моҳи феврали соли 2024, беш аз 60 сол мегузарад. Аз умри одамӣ даҳҳо сол рафта. Писарбачаи гандумгуни ба тасвировардаи мо, ки аз дур гуф­та будем, аз Ӯзбекистон, аз деҳаи Боғистони вилояти Тошканд «ватан» гуфта ба Тоҷикистон омада, як ҷоннисор, сарсупурда. Дар он айём 16-17-сола, ҳоло умраш рӯ ба 80, пирӣ меояд. Мепурсед, ки вай дар ин миён чӣ ҳол кашидаву аз куҷо ба куҷо расида? Ба ин суолҳо аз худаш намепурсем. Худам ҷавоб мегӯям. Шояд аз ман дида ӯро каси дигаре хубтар надонад, аз вай калонсолта­рам. Ҳамқаламем, нависанда аст, олим, адабиётшинос, публитсист. Абдураҳмон Абдуманнонро дар ҷумҳурӣ ва хориҷ аз он мешино­санд. Заҳматкаш, китоб гуфту китоб хонд, ба адабиёти ҷаҳон ошноӣ пайдо намуд, ҷону дилаш қалам, хуни ҷигар хӯрда менависад. Кито­бу мақолаҳо тал-тал.

Китоби баъдинаи Абдураҳмон Абдуманнон “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик” соли 2022 дар на­шриёти “Адиб” рӯӣ чоп омадааст, бо сифати баланд, ҳаҷман ба назар калон, аз мақола, мусаввара, хоти­раҳо иборат. Китоб барои дарёфти Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Рӯдакӣ пешниҳод шудааст. Дар аннотатсияи он омадааст: “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик” – маҷмуаи мақолаҳо ва мусаввараҳои адабиеро фаро гирифтааст, ки дар давоми тақрибан чиҳил соли ахир таълиф гаштаанд. Мақолаву мусав­вараҳои то соли 2017 навиштаро муаллиф мавриди тасҳеҳу такмил қарор додааст. Дар китоб симоҳои эҷодӣ ва инсонии адибону олимони маъруфи тоҷик аз дидгоҳи адабиву чеҳранигорӣ арзёбӣ шудаанд”.

Дар эҷодиёт ва фаъолияти Абдураҳмон Абдуманнон мавзуи ҳифзи Ватан ва миллат дар мадди аввал. Китоби “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик”, — арзи сипос ба шоҳсутунҳои илму фарҳанги тоҷик устодон Садриддин Айнӣ ва Бо­боҷон Ғафуров. Сухан аз асарҳои безавол, ҷовидонаи онҳо “Намунаи адабиёти тоҷик” ва “Тоҷикон”. На­шри онҳо, аз ҷумла ба рӯи чоп ома­дани “Намунаи адабиёти тоҷик”, ба осонӣ муяссар нагашта. Файзулло Хоҷаев (раиси Шурои комиссарони халқи Бухоро) барои нашри он ба куллӣ зид. Асари безавол бо сарсу­хан ва дастгирии бевоситаи устод Абулқосим Лоҳутӣ дар Маскав рӯи чоп омад. “Китоби “Намунаи ада­биёти тоҷик” кори худро кард, яъне зарбае раднопазир ба пиндору кирдори пантуркизм зад (“Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик”, саҳ. 5).

Мақолаҳои “Айнӣ рамзи миллат аст” ва “Абармарди таърихи тоҷи­кон” дар китоби “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик” ҷойгиранд. Мақо­лаи “Абармарди таърихи тоҷикон” ҳаҷман хурд, пурмазмун, пурмаънӣ, дар дохилаш алоҳида-алоҳида мавзуъҳо.

Дар мақола Бобоҷон Ғафуров симои асосӣ, чанд назар пайдо ме­шаванд, бо самимият, дилсӯзона, бо меҳр қаламдод шудаанд, ки як умр дар хотир мемонанд, ҳарфҳо­яшон имрӯзу фардо дар гӯш садо медиҳанд, лаҳнашон зебо, ширин. Худи муаллиф Абдураҳмон низ дар мақола фаъол. Ҷавонӣ, айёми таҳсил дар Маскав, унвонҷӯ-ас­пиранти Институти шарқшиносии Академияи улуми СССР, дифои рисолаи номзадӣ. Дар мақола боз як бозёфте, ки ба фаъолияти Бобоҷон Ғафуров алоқаманд. Ду нафар бузургони соҳаи илм ном­бар шудаанд. Шахсиятҳои машҳур Баҳром Сирус, Михаил Занд, хо­нанда мисли ташнае, ки мехоҳад дар бораи онҳо бештар маълумот пайдо намояд. Қисмате дар мақола ба ин бузургон бахшида шуда, ки “Се лаҳза” ном дорад.

Лаҳзаи аввал. 15-уми ноябри соли 1973. Абдураҳмон менави­сад: “Дар он рӯз ман ва Валентина Дворянковаи афғоншинос — духта­ри шарқшиноси маъруф Николай Александрович Дворянков дар Институти шарқшиносӣ рисолаи номзадиамонро дифоъ кардем”. (“Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик” саҳ 18). Ҳамон бегоҳ ба ин муноси­бат зиёфат ороста будаанд. Дар зиёфат шарқшиносони машҳур И. С. Брагинский, Д. С. Комиссаров, Н. А. Айзенштйен (мутахассиси адабиёти турк), В. Б. Кляшторина (роҳбари А. Абдуманнон), А. С. Переломов (доктори илми таърих, муҳаққиқи мероси Конфутсий) ҳозир буданд, хотирмон, нӯшбод­гӯӣ, суҳбат дар атрофи китоби “Тоҷикон”-и Бобоҷон Ғафуров. Он замон дар атрофи асар гуфтугӯйҳо дар доираҳои сиёсию илмӣ дар авҷ. Профессор Переломов А. С. да­вом дод: “Медонед, ман корманди Институти Ғафуров (дар доираҳои илмӣ Институти шарқшиносиро он вақтҳо “Институти Ғафуров” ме­гуфтанд) нестам, лекин борҳо дар суҳбатҳояш будам, то андозае ӯро шинохтам ва дар тасаввури ман ӯ як шахсияти давлатсоз (государ­ственник), доираи институт барои андешаю мафкураи вай хело тангу маҳдуд, барояш миқёси фарохтар ва майдони васеътар лозим…Сипас шӯхиомез суханашро ҷамъбаст кард: — Барои ҳамин дилаш танг шуда, шуморо азоб медодагист”, — нотиқ дуруст қайд менамуд, муно­сибатҳои сиёсию иқтисодии баъзе давлатҳои Шарқ тавассути “Инсти­тути Ғафуров” бо Иттиҳоди Шуравӣ алоқамандӣ пайдо мекарда.

Лаҳзаи дувум. Воқеаи дар синни 86-солагӣ рисолаи докторӣ дифоъ намудани Баҳром Сирус. Он дар “Институти Ғафуров” мегузашта. Роҳбари шуро худи Бобоҷон Ғафу­ров. Худашон раиси шурои дифоъ. Баҳром Сирусро ба аъзои шуро ши­нос намуданд: “…унвонҷӯи имрӯза шахсияти содаву маъмулӣ нест, балки як инқилобии машҳури эро­нист, бо Ленин мулоқот ва суҳбат кардааст, шахсияти таърихист… аминам, шуро натанҳо рисолаи пешниҳодшуда, балки синну сол ва хизматҳои дигари унвонҷӯро ба на­зар гирифта, ба ҷонибдории ӯ овоз медиҳад.” Ғафуров суханашонро анҷом доданд. Дар он лаҳзаҳо эрон­шиносони маъруф, муҳаққиқони “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ Муҳаммад­нурӣ Усмонов ва Михаил Занд дар паҳлуи ҳам менишастанд. Баъди рафтани Б. Ғафуров М. Усмонов ба М. Занд мегӯяд: “Гумон мекунӣ, ки ӯ рафту тамом? На, ҳоло меравад, дар утоқи кораш кӣ чӣ мегӯяд, гӯш карда мешинад”.

Лаҳзаи сеюм. Боз ҷолибтар. Во­баста ба тақдири Михаил Занд, ки хизматҳои ӯ барои адабиёти тоҷику форс беандоза зиёд. Муаллифи китоби машҳури “Шаш қарни пур­шараф” (“Шесть веков славы”). Ада­биёти тоҷику форсро дар асрҳои IX-XV омӯхтааст, таҳқиқ намудааст, ба мисле аз ғалбер гузаронда. Хиз­мате, ки дар давоми солҳои сол як институт ба ҷо оварда наметаво­ниста. Дар ҳолномаи Михаил Занд печидагиҳо зиёд. Ӯ фарзанди кор­манди “Коминтерн”, ки террор шуда, вайро куштаанд. Михаил Занд аз Лаҳистон ба Маскав рӯ ниҳодааст. Дар ин ҷо таҳсил, фаъолият наму­дааст. Сармуҳаррири маҷаллаи “Народы Азии и Африки”. Вай дар Сталинобод — Душанбеи имрӯза кору фаъолият намуда. Соли 1962 корманди илмии Институти шарқ­шиносӣ, “Институти Ғафуров”. Ӯ дар ҳимояи забону ҳуқуқи яҳудиён дар замони Шуравӣ, соли 1971 ба Исроил ҳиҷрат намудааст, дар он вақт ин амали осон набуд. Директо­ри институти шарқшиносӣ Бобоҷон Ғафуров низ гапшунав, ки вай чаро пеши роҳи ӯро нагирифта, хабар надода.

БЕҲБУДӢ ДУШМАН? НА!

Аввали китоби “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик” мақола ва мусав­вараҳои нодиреро дар бар гирифта, ки муборизаи ҷоннисоронаи фа­рзандони миллатро баҳри забон, Ватан, имрӯзи фирӯзи мо инъикос менамоянд. Онҳо силсилаанд, мақолаи “Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ” аз ҳамин силсила аст, дар охир­тари китоб ҷой ёфтааст. Беҳбудӣ соли 1875 дар деҳаи Бахшитеппаи вилояти Самарқанд ба дунё ома­дааст. Маълумоти ибтидоиро дар назди тағояш қозӣ Мулло Одил гирифтааст. Баъд саъю талошҳои худаш. Бо таълифи осори таълимӣ, мақолоти публитсистӣ ва ноширии худ мақому мартабаи баланд пай­до намуд, як муддат қозӣ ҳам буд, маърифатпарвар, озими ҳаҷ шуд, ба Туркияву Миср сафар кард. Саъй менамуд бо вазъи мактабу маориф ва усулҳои нави таълим ошно шавад. Ба Русия рафт, дар шаҳрҳои Петербург, Қазон, Орен­бург буд. Ба мактабҳои таҳсилоти усули нав ташриф меовард, ба адабиёти русу тотор шинос мегашт. Бо маорифпарвари машҳури тотор Исмоили Ғаспаронӣ (Гаспаринский) вохӯрд. Гаспаринский Беҳбудиро як шахсияти соҳибмаърифат, до­нишманд дарёфта, хуш пазироӣ кардааст. Вай аз сафар баргашта, шояд аз рӯи маслиҳатҳои И. Гас­паринский буда, ки мактаби нав боз кард, барои мактабҳои роҳу усули нав чандин китобу дастурҳои илмӣ навишт. Аз ҷумла: “Китоб-ул- атфол”, “Мухтасари ҷуғрофияи Ру­сия”, “Мунтахаби ҷуғрофияи умумӣ”, ҳамчунин харитаи Туркистон, Бухо­ро ва Хеваро тартиб дод. Инчунин ӯ соли 1913 рӯзномаи “Самарқанд”-ро таъсис дод. Муҳаррири масъул ва муассис худаш. Ҳафтае ду бор бо забонҳои тоҷикӣ, ӯзбекӣ, русӣ ин­тишор меёфт. Моҳи августи ҳамон сол Беҳбудӣ чопи боз як нашрияи нав, маҷаллаи “Ойина”-ро ба роҳ монд. Маҷалла хонандаи бештаре пайдо кард, моҳе ду маротиба ба табъ мерасид. Сиддиқхоҷаи Аҷзӣ, Саидризо Ализода, Садриддин Айнӣ, Абдурауфи Фитрат, Мирзоси­роҷи Ҳаким аз ҷумлаи муаллифони маҷаллаи “Ойина” ҳисоб меёфтанд ва дар атрофи он ҷамъ.

Аз ҷумла шеъри машҳури С. Айнӣ: “Нидо ба ҷавонон” дар маҷал­лаи “Ойина” (с.1914,№ 5) чоп шуд. Шеъри Сиддиқии Аҷзӣ “То ба кай?”, ки ба сараш ғавғо овард, дар шумо­раи 6-уми августи с.1913 рӯзномаи “Самарқанд” нашр гашт. Шеър ишорае шуда, ки аз паи ӯ афтанд. Аҷзӣ забони русиро хуб медонист, тарғибгари забону адабиёти рус. Ӯ қиссаи “Шинел”-и Н. В. Гогол ва порчаҳо аз “Қайдҳои шикорчӣ”-и И. С. Тургеневро бо номи “Шикор” тарҷума карда буд. Инчунин Аҷзӣ дар мактаби худ “Афсонаи моҳигир ва моҳии тилло”-и А. С. Пушкинро дар тарҷума барои талабагон ме­хонд. Аҷзиро дар мадрасаи Улуғбек барои русидонӣ ва ба забони тоҷикӣ овардани асарҳои адибони рус “ко­фир”, “урус” эълон кардаанд. Лек Беҳбудӣ ба ҳимояти Аҷзӣ бархост. Дар маҷаллаи “Ойина” ду хабар чоп кунонд. Дар яке (11.01.1914, №12) баробари эълони хабар исбот наму­да, ки Аҷзӣ “урус”, “кофир” бероҳа­кунандаи мусулмонон не. Беҳбудӣ бо навиштаҳо, муколама ва амал марому мақсади гурӯҳҳои сиёҳкорро барбод дод. Устод Айнӣ Аҷзиро ба хотир оварда гуфтааст, хуб шуда вай адабиёти русро омӯхта, тарғиб ҳам кардааст.

Ҳаёту фаъолияти Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ ва аксари ҳампешагони ӯ ба рӯзҳои пуршарушӯр рост омада. Инқилоби аввали рус — солҳои 1905- 1907, Инқилоби октябри соли 1917 дар Русия. Таъсири ҳамаи онҳо ба Туркистон, ба аморати Бухоро. Ташкили сохти нав, ҳокимияти шу­равӣ, ки онро ҳукумати болшевикон ҳам мегуфтанд, ба Беҳбудӣ мақбул набуда.

Бо вуҷуди ин, Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ чанде дар идораҳои ҳу­кумати Шуро фаъолият намуд, дар Самарқанд комиссари маорифи халқ. Вай ба муаллимон, ба мао­рифпарварон А. Шакурӣ, С. Айнӣ, Ш. Раҳматуллоев кумак мерасонд, онҳоро дастгирӣ мекард.

Абдураҳмон Абдуманнон дар охири мақола мудири идораи Сар­редаксияи Энсиклопедияи советии тоҷик, яке аз ҳамкорон, марди қо­матбаланди сафедпӯст, ба сол аз Абдураҳмон бузургтар, журналист, тарҷумон, муҳаррири варзида, набераи Беҳбудӣ (ёдаш ба хайр) — Мидҳат Беҳбудӣ. Вай варақе дар даст ба ҳуҷрааш даромад, ранги рӯяш канда, табъаш хира, беҳол, бемадор, базӯр ба по меистода.

-Ака, ба хайр? – Абдураҳмон дар ҳайрат.

-Куҷо ба хайр, мулло Абдураҳ­мон, рӯзи сиёҳ, ина хонед. Барои мо, фарзандони Беҳбудӣ, ҷои зист намемондагӣ барин. Вой бар ҳоли мо, Беҳбудиҳо, – оҳи бадард каши­да, дар ҷояш истода наметавони­ста, даст ба танаи девор мебарад. – Ба ин дараҷа сиёҳ шуданамонро намедонистам. Гуфт, ки мақола дар бораи Беҳбудӣ барои ҷилди аввал гаранка шудагӣ. – Боз илова менамояд: — ҳарфи асосии мақола “Беҳбудӣ то охири умр душмани Инқилоби октябр!” Дар он рӯзҳо барои ҳар фард аз ин гуноҳи мар­говартар набуда, ки вайро душмани Инқилоби октябр гӯянд. Набераи Беҳбудӣ ба ҳарос афтода, боз гуфтааст: — Мулло Абдураҳмон, мо, Беҳбудиҳо, ки номи падар, боборо гирифтаем, ба чӣ ҳол меафтем? – нигоҳи имдодхоҳонаи Мидҳат ба Абдураҳмон. Ӯ ҳам ноилоҷ, муалли­фи мақола яке аз олимони варзида, машҳур, вазифадор. Абдураҳмон то метавониста, аз дасташ меомада, ҷумлаи пурдаҳшатро ба тарзи зер нарм намуда: “Беҳбудӣ моҳияти Револютсияи октябрро дарк карда натавонист” (ЭСТ. ҷ. 1, саҳ. 439)

Абдураҳмон дар фикр шуда: Беҳбудӣ дар замонаш як шахсияти машҳуру номдор, баландмақом, аз ҷониби умум эътирофшуда, хизматаш барои миллат беандоза, мақолаҳояш барои ҳифзи забону адабиёти тоҷик, соҳиби нашрияҳо, рӯзномаи “Самарқанд”, маҷаллаи “Ойина”, маорифпарвар, мактабҳои нав таъсис дода, барои онҳо китобу дастурҳои илмӣ навишта. Баръакси ӯ нафарҳое буданд, ки тоҷик, вале бар зидди забони тоҷикӣ, муқобили қабули забони тоҷикӣ. Ба дараҷае, ки якеи онҳо бо тапонча таҳдид ме­карда, ки бо тоҷикӣ ҳарф назананд. Вале дар рӯзҳои мо баъзеи онҳо рӯи об. Беҳбудӣ ҳамоно душман, вай Револютсияи октябрро эътироф накарда. Шояд барои ному насаби поки Маҳмудхоҷа Беҳбудӣ дар ан­деша мешавем, ӯ душман не.

***

Ба асари машҳури “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик”-и Абдураҳ­мон Абдуманнон аз тарафи банда чӣ баҳое?

Абдураҳмон соҳиби хӯву хи­слатҳои хоси наҷибонаи худ: там­кин, таҳаммул, сабру бардошт. Ӯ до­нишманд, ки ҳаргиз изҳор нанамуда, ҳақгӯ, якрӯ. Бо ҳамин фазилатҳо аз паи эҷод. “Аз дирӯзу имрӯзи ада­биёти тоҷик” китоби баъдинаи вай, ки дар байни осораш алоҳида асари публитсистист. Ба публитсистика муаллиф ҷомаи бадеият пӯшонида, онро рангин, ҷолиб, хонданӣ на­муда. “Аз дирӯзу имрӯзи адабиёти тоҷик” дар жанри публитсистика дар адабиёт ягона, дурдона, бебаҳо. Он ба Ҷоизаи давлатии Тоҷикистон ба номи Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ пеш­ниҳод шудааст, арзанда мебошад, қобили таҳсин, офарин, муборак!

Кароматуллоҳи  Мирзо,

Нависандаи халқии Тоҷикистон