Дар сангарҳои ҷанг ва зиндагӣ

Ба муносибати 110-солагии Нависандаи халқии  Тоҷикистон Фотеҳ Ниёзӣ

Фотеҳ Ниёзӣ ба кори эҷодӣ аз охири солҳои 30 камар баста ба забонҳои тоҷи­киву ӯзбекӣ асарҳо эҷод кардааст. Ин замоне буд, ки аҳли адаби тоҷикнависи Самарқанд ва тамоми Ӯзбекистон бо сарварии устод Айнӣ дар ин ҷо гирди ҳам омада, асарҳо таълиф мекарданд. Устод Айнӣ пас аз тарбияи мутахассисон онҳо­ро ба маркази Тоҷикистон мефиристод ва аз ҷумла Абдусалом Деҳотӣ, Ғанӣ Абдулло, Маъруф Расулӣ, Нарзуллои Бектош, Обид Исматӣ ва дигарон ҳар кадоме пасу пеш ба Душанбе омаданд ва дар ташаккули фарҳанги нави тоҷикӣ саҳм гирифтанд. Фотеҳ Ниёзӣ низ аз ҳамин гурӯҳ зиёиён буд, ки соли 1934 ба Душанбе омад ва дар рушди матбуоту маориф ва адабиёту фарҳанги тоҷик хидматҳои арзанда кард.

Устод Ниёзӣ солҳои 1934-1941ав­вал котиби масъули рӯзномаи «Барои маорифи коммунистӣ» (баъд «Газетаи муаллимон» ва ҳоло «Омӯзгор»), сипас «Тоҷикистони сурх» (баътар «Тоҷики­стони советӣ» ва ҳоло «Ҷумҳурият») шуда, кор мекунад. Декабри соли 1941 ихтиёран ба фронт рафта, чи дар муҳорибаҳо ва чи дар кори тарғиботӣ (матбуот) фаъолона иштирок менамояд. Солҳои ҷанг вазифаи агитатор-тарғиб­гар, муҳаррири масъули рӯзномаи «За Родину!» («Барои Ватан!»), ҷонишинии муҳаррири рӯзномаи «Красноармейская правда» («Ҳақиқати Армияи Сурх»)-ро ба уҳда доштааст. Пас аз анҷоми ҷанг ҷонишини муҳаррири рӯзномаи окру­ги ҳарбии Туркистон — «Фрунзевец» (Фрунзечӣ») буд. Баъди мураххасӣ аз хидмати ҳарбӣ (1950) бо корҳои эҷодӣ ва маъмурӣ машғул гардида, котиби масъул (1950-52), муҳаррири маҷаллаи «Шарқи Сурх» («Садои Шарқ», 1952- 59), котиби Правленияи ИН Тоҷикистон (1953-68, 1970-78), ҷонишини раиси Комитети давлатии Совети Вазирони РСС Тоҷикистон оид ба телевизион ва радоишунавонӣ буд (1968-70). Аз соли 1979 ба кори эҷодӣ машғул гардид. Кору зиндагии устод Фотеҳ Ниёзӣ баёнгари он аст, ки ӯ ҳамеша миёни мардум ва дар иртибот бо масоили доғи зиндагӣ фаъолият доштааст.

Фаъолияти эҷодии Фотеҳ Ниёзӣ низ пурсамар буда, дар инкишофи наср ва драматургияи советии тоҷик саҳми арзанда дорад. Вай дар ибтидои солҳои 30 се маҷмуаи шеърҳо («Маяк», 1933; «Бу куннинг ғазали», 1938; «Севги», 1940)-ро ба забони ӯзбекӣ нашр наму­дааст. Эҷодиёти ӯ ба забони тоҷикӣ низ аз аввали солҳои 30 оғоз меёбад ва дар замони ҷанг ривоҷи тоза мегирад. Ҳикояву очеркҳои давраиҷангии нави­санда дар маҷмуаи «Интиқоми тоҷик» (1947) ба табъ расид, ки аз корнамоиҳои ҷанговарони тоҷик, ҳисси ватандӯстии онҳо баҳс мекунад. Аксари ин ҳикояву очеркҳо дар майдони ҷанг навишта шуда, қаҳрамонҳояшон одамони воқеӣ буда­анд. Ба ин маънӣ очерки «Азиз-мерган», ҳикояҳои «Рӯймолча», «Ҳаққи хун», «Пи­сархонд», «Бародарони содиқ» ҷолиби диққатанд. Аз ин ба баъд тасвири ҷанг аз мавзуъҳои муҳимми эҷодиёти Фотеҳ Ниёзӣ гардида, вай асосан ҳамчун адиби ҷангноманавис шинохта шуд.

Нахустин кӯшиши тасвири вусъатноки воқеияти замони ҷанг аз ҷониби Фотеҳ Ниёзӣ дар романи «Вафо» (ҷ. 1, 1949, ҷ. 2, 1958) ба вуқуъ пайваст. Дар ин роман корномаву қаҳрамонии фарзандони тоҷик, намояндагони дигар халқҳои СССР дар майдони Ҷанги Бузурги Ва­танӣ, меҳнати фидокоронаи мардуми ақибгоҳ, алоқаи фронту ақибгоҳ, нангу номус, аҳду вафо мавриди тасвир аст. Нависанда чеҳраи ашхоси ватандӯсту баномус, Сафар Одинаев, Додобой, Ермак, Зебӣ ва Юнусбоборо воқеӣ ва бо камоли меҳр офаридааст. Қисми аввали роман асосан аз корнамоиҳои ҷангии Сафар Одинаев нақл мекунад, ки дар набардҳои алайҳи фашизми олмонӣ бо ҳамдастии намояндагони халқҳои собиқ шуравӣ далериву шуҷоат нишон медиҳад. Ниёзӣ лавҳаҳои ҷолиби май­дони муҳорибаро ба таври вусъатноку мушаххас нишон медиҳад ва ҳамзамон мураккабии замони ҳассоси ҷанг ва муносибати мухталифи одамонро ба ин воқеаи муҳим (образи Мамараҷаби тарсу) равшан ба тасвир мегирад. Дар роман ҳамчунин аз танзи нозук истифода шудааст ва аз ин ҷиҳат чеҳраи Додобой ва Ермак хеле ҷолиб буда, гувоҳи по­книятӣ ва зиндадилии онҳо ва умуман ҷанговарон ба шумор меояд.

Дар қисми дувуми романи «Вафо» тасвири воқеият ва одамон амиқ мера­вад, муносибат, муомилаи персонажҳо мураккаб мешавад ва нозукиҳои ба худ хосеро касб менамояд. Яъне натанҳо драматизми замони ҷанг, балки мубо­ризаҳои пуршиддати ахлоқиву маънавии одамон мавриди таваҷҷуҳ аст. Аз ин назар, тасвири гуногунҷиҳати чеҳраи Лутфиев (зоҳири боадабона – ниқобе барои рупӯш кардани дурӯягиҳои вай) ва шиддат гирифтани низои ӯ бо Сафар боиси тезу тунд шудани воқеаҳо ва умуман ҳаяҷонангезии роман мегардад. Ба таъкиди устод Муҳаммадҷони Ша­курӣ, «муборизаи характерҳои одамӣ… шиддат гирифта, хусусияти драматизми асарро дигар кардааст».

Риштаи дигари сужаи романи «Вафо» тасвири ақибгоҳ ва дӯстии халқҳо чун қувваи муҳимми ғалабаи халқи советӣ бар фашизм ба шумор меравад. Хусу­сан, муносибати Сафар ва Зебӣ, бур­дбории Юнусбобо аз муҳаббати қавӣ ва устувории халқи меҳнаткаш нисбат ба Ватан гувоҳӣ медиҳанд. Ҳамин нук­таро бояд махсус қайд кард, ки романи «Вафо» нахустин кӯшиши дар қолаби ҳамосӣ пурвусъат ба тасвир гирифтани ҳодисаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ аст ва дар ин роҳ як асари роҳкушо маҳсуб мешавад. Дастоварду норасоиҳои он низ аз ҳамин авалқадамӣ сарчашма мегиранд. Дар ҳар ҳолат, ин асар соли 1977 дар солонаи Рӯзи ғалабаи шуравӣ бар фашизм сазовори мукофоти умуми­иттифоқии адабии ба номи Александр Фадеев гардид.

Устод Фотеҳ Ниёзӣ дар ин миён ба мавзуи муосир ва масъалаҳои муҳимми он низ дахл намуда, як силсила повест, очерку ҳикояҳои ҷолиб офарид. Зимнан таваҷҷуҳаш ба рӯзгори муқаррарӣ ва воқеии мардум дар ҳикояҳои пасазҷангии вай низ ба назар мерасад. Аммо авва­лин тадқиқи ҷиддии ахлоқиву маънавии зиндагии муосир аз ҷониби ӯ дар қиссаи «Духтари ҳамсоя» (1954) меанҷомад. Нависанда мекӯшад, ки бо нишон додани самараи озодии занон, ки се духтари усто Мухтори кулол соҳиби касбу пешаҳои гуногун мешаванд, руҳия ва таҳаввули маънавии як марди куҳансолу суннати­ро нисбат ба занҳо таъкид ва умуман тасаввуроти маҳдудро дар ин масъала маҳкум намояд. Вай минбаъд ба мавзуи зиндагии муосир дахолати бештару фаъолонае кард, паҳлуҳои мухталифи онро ба тадқиқ гирифт, одамонро ҷиддӣ мавриди омӯзиш қарор дод. Ин ҷараёни ҷустуҷӯҳои босамари нависанда дар маҷмуаи «Дирӯз, имрӯз, фардо» (1964) натиҷаҳои хубе ба бор овард. Зимнан, ҳамин ҷустуҷӯҳои ҷиддӣ ва амиқназарӣ ба асарҳои минбаъд ба мавзуи ҷанг бах­шидаи устод Ниёзӣ низ хос мешаванд. Аз ин ҷиҳат, маҷмуаи «Ҳиссае аз қиссаҳои ҷанг» (1962) мақоми ҷудогона дорад.

Маҷмуаи мазкур аз силсилаи ҳи­кояҳое фароҳам омадааст, ки ҷанбаи саргузаштӣ ва ёддоштӣ дошта, нави­санда зимнан симои ҷолибу нотакрори ҳар ҷанговарро мавриди тасвир қарор медиҳад. Воқеаҳо асосан ҳангоми исти­роҳати ҷанговарон таҳия мешаванд ва бинобар ин, онҳо то андозае натиҷаи амали эшон ва баҳо ба онҳо низ мебо­шанд. Аз ҷумла, дар ҳикояи «Шарофи шабгард» хислатҳои шахсӣ — шӯхию бебокии Шароф дар ҷанг ба ҷасорати камназире табдил ёфтаанд. Нависанда ин ҷо, натанҳо ба кору амали ҷанговарон дар майдони ҳарб, балки ба шахсият ва маънавиёти онҳо низ эътибори бештаре додааст. Дар очерки «Ҳикояи кӯзачаи қадима» кору бори капитани археолог Уг­ринович нақл мешавад, ки дар шароити ҷанг блиндаж-музей сохта, осори таърих­ро аз майдонҳои набард ҷамъ меоварад ва бо эҳтиёти тамом нигаҳдорӣ мекунад. Аз ҳама муҳимтар, дар ин силсилаи ҳи­кояҳо образи муаллиф — капитан Ниёзӣ иштирокчии фаъол аст. Ӯ на мушоҳиди одӣ, балки чун нависандае, ки қисмату саргузашти ҳар яке аз персонажҳо баро­яш аҷиб, нотакрор ва азизанд, намудор мешавад. Бисёр муҳим аст, ки дар ин ҳикояҳо натанҳо тавсифи корнамоиҳои ҷанговарон, балки маҳкум кардани ҷанг дар мадди аввал аст.

Ин таҷриба ва амиқназарӣ Фотеҳ Ниёзиро ба офаридани асарҳои тозае дар мавзуи ҷанг раҳнамун сохт. Соли 1974 дувумин асари калонҳаҷми ӯ дар бораи Ҷанги Бузурги Ватанӣ, романи «Ҳар беша гумон мабар, ки холист» эҷод шуд, ки ба эътибори бадеияти хосса дар ҳаёти адабӣ ҳодисаи муҳимме ба шумор меомад. Аввалан, нависанда дар ин ро­ман ҷангро аз паҳлуи тозае — иштироки фарзандони тоҷик дар ҷангҳои партизанӣ мавриди тасвир қарор дод. Сониян, инки­шофи воқеаҳо дар он вусъати ба худ хос­се гирифта, роман шакли панорамӣ касб мекунад. Ба ин маънӣ, «Ҳар беша гумон мабар, ки холист» асари эпикӣ буда, аз ҳайси макону замон паҳнои хоссеро дорост. Воқеаҳои роман аз соли 1931, аз ҷанги зидди дастаи Иброҳимбек ибтидо гирифта, минбаъд зиндагии қаҳрамони асосии он Давлат Сафоев, кӯдакӣ ва таҳ­сили ӯ дар Тошканд, ҷанги Финляндия, нахустин рӯзҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ, ташкили аввалин дастаҳои партизанӣ, муборизаҳои сахту сангини онҳо зидди фашистонро дар бар мегирад. Усули тасвири роман низ ҷолиби диққат аст. Он аз руҷуи модари фарзандгумкарда иборат буда, табиист, ки воқеаҳо дар баробари асли таърихӣ доштан, бо на­зари қаҳрамони ноқил ва замон омехта шудаанд. Онҳо бо тасвири солҳои баъди ҷанг, сарнавишти минбаъдаи писари Давлат-Султон ва модараш Бибигул, ҳамчунин қисмати оилаи Молчанов анҷом меёбанд. Роман аз ҷиҳати сохт низ ҷолиб аст. Вай аз се қисм иборат буда, сарнавишти се насли оилаи Сафоевҳо (Султон — Давлат — Султон) хати ягонаи сюжетро ба вуҷуд овардааст. Нависанда дар ин маврид дар ҳар образ зинаҳои мушаххаси тазоҳури ҳисси инсонӣ ва ва­танпарвариро таъкид намуда, масъалаи падару фарзандонро воқеӣ ба тасвир гирифтааст. Образи падари Давлат — Султон, ки дар ҷанги зидди босмачиён ҳалок шуда буд, дар ташаккули шахсияти Давлат, муайян шудани мароми зиндагии вай нақши муҳимме бозидааст. Аз ҷумла, ин насиҳати падар, ки «Агар одами ду­руст шудан хоҳӣ, писарам, ҳамеша дар ҳар маврид ғаюру баору номус бош. Ода­ми баору номус ҳеҷ гоҳ хор намешавад», гуфта буд, минбаъд барои Давлат бар­номаи зиндагӣ ва мубориза гардиданд. Бинобар ин, вай дар зиндагӣ фалсафаи падарандараш — Шоҳкарими хиёнаткору ҳаннотро қабул надошт. Аз хурдӣ дар ои­лаи Молчановҳо, дар омӯзишгоҳи ҳарбӣ чун шахси мустақил ва ғаюру баномус ба воя расид. Ҳамин тавр, тибқи тасвири нависанда, решаҳои таърихии ватан­дӯстӣ ва одамдӯстии Давлат — қаҳрамони асосии асар — ба умқи таърихи зиндагии он даврон иртибот гирифта, дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба тариқи барҷаста зоҳир мешавад. Инро муҳити дастҷа­мъонаи партизанӣ низ тақозо мекард. Сермиллат будан як ҷузъи муҳимми мундариҷаи панорамии роман аст. Дар айни замон нависанда умқу шиддати драматизмро низ сарфи назар намеку­над ва гоҳо тасвири ӯ оҳанги фоҷиа ба худ мегирад. Романи «Ҳар беша гумон мабар, ки холист», сарфи назар аз баъзе лаҳзаҳои тасвири зоҳирӣ бешубҳа дар насри тоҷик ҳодисаи муҳимми адабист.

Устод Фотеҳ Ниёзӣ ҳар боре аз паҳлуи дигар ба маввзуи ҷанг назар андохта, саҳифаҳои торики онро ошкор менамояд. Аз ин ҷиҳат, романи дигари ӯ «Сарбозони бесилоҳ» (1985) ҷолиби диққат мебошад. Дар ин роман низ ӯ ба вусъати тасвир бештар майл кардааст. Он маҳсули меҳнати зиёди эҷодӣ, ҷу­стуҷӯ ва навиштаҳои қариб даҳсолаи муаллиф мебошад. Мавзуи иштироки мардуми тоҷик дар армияи меҳнат дар адабиёти тоҷик диққати ҳам рӯзномани­горон ва ҳам нависандагонро ба куллӣ ба худ ҷалб накарда буд. Аз ин ҷо дар назди нависанда ду масъалаи мураккаб — та­свири бадеӣ ва дарёфти меъёри тадқиқи мавзуи нав, аз як тараф, таъкиди моҳи­яти чунин як корномаи бузурги халқ дар солҳои ҷанг, аз ҷониби дигар, меистод. Роман аз се қисм: «Одамони сарбаланд», «Дар паси кӯҳҳои Урал», «Шоми торики мо саҳар шуд» таркиб ёфта, тақрибан воқеаҳои якуним соли ҷанг (1941-42)- ро фаро мегирад. Яъне, нависанда кӯшидааст, ки вақтро фишурда, бештар ба воқеаҳо ва масъалаҳои вобаста ба корномаи меҳнатӣ, мушкилиҳои айниву зеҳнӣ, дӯстии халқҳо, мардонагии аксар ва тарсуию худбинии баъзеҳо, умуман ба таҷассуми вусъати маконӣ, афзудани воқеаҳо диққати хонандаро ҷалб созад. Воқеаҳои роман дар пайванди се самт: ақибгоҳ, армияи меҳнат ва фронт ҷараён мегиранд. Масъалаи марказии он аз кор­намоии халқ дар баталионҳои коргарии Сибир, бахусус дар вилояти Белогорски Урал иборат аст. Зимнан, дар се бахши асар симои чанд насли одамони шуравӣ – онҳое, ки дар замони подшоҳӣ дар Сибир бадарға буданду сипас ба роҳи Инқилоб даромада, дар бунёди сохти нав иштирок намуданд, вале ҳоло ба пирӣ нигоҳ накарда, дар армияи меҳнат қувваи худро дареғ намедоранд (Барот- амак Соҳибов, Ака Наврӯз, Нормат Нур­матов, Ҳакимчаи Фрунзечӣ, Собирҷон Насимови «халхинголӣ», Исмат Рӯзӣ), образи одамони соҳиби касбу кори гу­ногун – роҳбарони партиявию советӣ (Самандаров, Ориф Олимов, Носов, Со­рокин), коргарону деҳқонон, инженерону техникҳо, муаллимону табибҳо мавриди таваҷҷуҳи нависанда мебошад. Зиёда аз он, манзараҳои ин корзори ватандӯсто­наро бе симои занон, аз ҷумла Шамсия, Людмилаю Ирина ва Гулсуман тасаввур кардан муҳол аст. Дар романи «Сарбо­зони бесилоҳ» таъкиди мушкилиҳо як хусусияти асосӣ мебошад. Нависанда бо ин хостааст аҳаммияти корҳое, ки қаҳрамонони ӯ ба ҷо овардаанд, беш­тар намудор шавад. Вагарна дар байни омма шахсоне буданд, ки (Тешабой, Кучқорбойи патақиш) аз ғами замон дида ғами шикамро бештар мехӯрданд. Аммо муҳити солими маънавие, ки дар шаҳрчаи Коменкаи вилояти Белогорски Урал ба вуҷуд омада буд, моҳияти асо­сии амалиёти тамоми армияи меҳнатро муайян менамуд. Табиист, ки нависанда вобаста ба тақозои давру замон ва риояи ҳақиқати зиндагӣ дӯстии халқҳои шуравӣ дар ҳамаи ҷабҳаҳои ҳаёт як омили қавии пешрафти кору ғалаба ташреҳ ва ҳизбро чун илҳомбахшу роҳнамои онҳо таъкид мекунад. Аз ин ҷиҳат аз байни образҳои роман симои Ориф Олимов мавқеи махсус дорад.

Асар чанд хусусияти услубию жанрии эҷодиёти Ниёзиро низ нишон медиҳад: роман бо услуби сирф реалистӣ, реализ­ми суннатӣ таълиф шуда, сабки содаи воқеанигорӣ ба он хос мебошад.

Устод Фотеҳ Ниёзӣ дар солҳои охи­ри зиндагӣ ду қисса эҷод кард бо номи «Фоҷиаи Боғистон» (1988) ва «Пахта ва гул» (1991), ки аз чанд ҷиҳат баёнгари таҳаввули ғоявию ҳунарии эҷодиёти ӯ ба шумор меоянд. Албатта, ин асарҳо ба муҳтавои умумии навиштаҳои ӯ беирти­бот нестанд. Нависанда дар ин асарҳо низ мустақим ба мавзуъу мушкилот ва воқеаҳои зиндагӣ (мисли тасвири ҳо­дисаҳои замони ҷанг) дахолат мекунад. Аксари қаҳрамонҳои ӯ аслнусхаи ҳаётӣ доранд, сарнавишти қаҳрамонҳо ё худи воқеаҳо ба нисбате ба замони ҷанг, оқи­батҳои он рабт мегирад.

Вале ин ҷо акнун дар тарзи масъала­гузории нависанда тафовутҳои сифатие ба чашм мерасад, ки дар он замон (ва дар замони мо низ) ҷолиби диққат мебо­шад. Нависанда зоҳиран меъёри баҳои худро ба воқеаҳои ҳаётӣ ва шахсиятҳову ниҳодҳои иҷтимоӣ тағйир медиҳад ва акнун ба масоили зиндагӣ аз мавқеи манфиатҳои одамони одӣ, мардуми заҳ­маткаш, манфиати кишвар ва халқ нигоҳ мекунад. Мақоми сарварон, давлатмар­дон ва раҳбарони ҳизбӣ, ки ҳокимону фармонфармоён ва ҳидоятгарони ҷомеа ба шумор мерафтанд, ба ҷои сонӣ гуза­шта, ҳатто хеле рӯшану ошкоро оҳанги танқидӣ ва гоҳе ҳаҷвӣ касб менамояд. Албатта, ин таҳаввулро сабаб ҳамоно тағйири арзишҳо ва назари солиму воқеӣ ба гузаштаву имрӯзи зиндагӣ будааст, ки дар замони бозсозиҳои горбачёвӣ дар шуравӣ ва баъд дар даврони Истиқлоли Тоҷикистон ба миён омад. Аммо ин нукта низ бояд фаромӯш нашавад, ки ин ҳама масъалагузорӣ ва арзишдиҳӣ зотан дар ниҳоди Фотеҳ Ниёзӣ (ва ҳар наисандаи воқеъбину боандешаи дигар) ҳамеша ҳузур доштааст ва бо фароҳам омадани имкон аз феъл ба амал табдил ёфт.

Дар қиссаи «Фоҷиаи Боғистон» масъ­алаи ҳифзи муҳити зист, эҳтиёт кардани табиат, ғамхорӣ ба он мавзуи асосии тасвир мебошад. Воқеан, ин мавзуъ дар солҳои бозсозӣ ба мавзуи доғ (ва гоҳо мӯд) табдил ёфта буд. Вале инсофан бояд изҳор намоем, ки қиссаи устод Ниёзӣ хеле ҷиддӣ, бо гузориши тезу тунди масоил ва оҳанги самимонааш имтиёз дорад. Воқеа ва низоъҳо миёни қаҳрамонони асар дар бораи ба манбаи ашёи хоми бинокорӣ табдил додани дараи зебоманзари Боғистон ва дар болодасти Хуррамшаҳр бунёд кардани корхонаи масолеҳи бинокорӣ меравад. Нахустин меъморзани ҷавон Мастура Мансурова, нависанда ва олим Азизи Некрӯз, ҷангал­бон акаи Мансур, ки муқобили ин сохтмон мебошанд, дар баробари раҳбарону сар­варони ҳизбиву идораҳои шуроӣ амсоли Мардон Маннонов, Нозир Маҳмудов ва дигарон муқобилат нишон медиҳанд, талош меварзанд, асабонӣ мешаванд ва саломатиашонро аз даст медиҳанд. Аммо нависанда масъаларо бо содагӣ ва маъмулӣ бо ғалабаи қаҳрамони мусбат бар манфӣ ҳал намекунад ва ин корхона сохта мешавад. Вале аз тасвир пайдост, ки пас аз ин беандешагиҳо оқибати но­хуше дар вазъи табиат эҳсос мешавад ва собит мекунад, ки дарвоқеъ сохтмони мазкур хато будааст. Аммо чизи аз ҳама муҳим ин аст, ки сарварони сатҳи боло ҳамаи кӯтоҳандешиҳои худро таҳти қола­бҳои сиёсие чун «манфиати давлат дар мадди аввал», «камхарҷ шудани сохтмон» ҳақ бароварданӣ мешаванд. Дар натиҷа тавозуни табиат вайрон шуда, чашмаҳо хушк, ҳайвонот фирорӣ ва нобуд меша­ванд, гарду ғубор болои Хуррамшаҳрро гирифтааст ва ниҳоят сели азиму пурдаҳ­шат боиси харобиҳои зиёде мешавад. Дар заминаи ин ҳама ҳаводис андешаи «ман­фиати давлат» ба як мафҳуми «абсурд» (бемаънӣ ва пуч) табдил ёфта, заминаи воқеӣ, ҳаётӣ ва ҳатто давлатии худро аз даст медиҳад ва чун як воситаи ба амал баровардани афкори беадолатонаву ғайриинсонӣ зоҳир мегардад…

Дар қиссаи «Пахта ва гул» низ аз заминаи воқеӣ дур ва бебунёд будани да­стуру супоришҳои расмӣ фош ва сахт ма­заммат карда шудааст. Низоъ сари тарзи раҳбарист. Масалан, сарварони сатҳи боло, бахусус раҳбарони ҳизбии ноҳия Даврон Тошев ва вилоят Парда Парпиев ба ҷуз аз фармонравоӣ, дастурдиҳиву муҷозоти зердастон аз номи ҳизб дигар тарзу усули корбариро эътироф надо­ранд. Онҳо аз ин меъёр раиси соҳиб­таҷриба, маҷруҳи ҷанг Муродалӣ Мус­тафоев, раиси комиҷроияи ноҳия Салим Солеҳов ва сарагрономи ноҳия Содиқҷон Ҳайдариро бо зери суол бурдани «мақо­ми роҳбарикунандаи ҳизб», беэътиноӣ ба иҷрои нақша, уҳдадории пахтасупорӣ ва бахусус ҷойгоҳи пахта дар афзудани манфиатҳои давлатӣ гунаҳгор ва ба гулпарварию соҳаҳои дигари кишоварзӣ диққати бештар доданашон муттаҳам ва сазовор ба ҷазои сахти ҳизбӣ медонанд. Воқеаҳо чунон сурат мегиранд, ки ин ҷо низ даъвогарони муҳим будани пахта ба сифати маҳсулоти стратегии кишвар ва аҳаммияти бузурги давлатии он боз ба «абсурд» табдил меёбад ва мафҳуми ба ҳам созиш нагирифтани «пахтаву гул» ба намоди бенизомӣ ва бесуботӣ дар шинохтани манфиатҳои халқу давлат, инсонгароиву бурокротӣ табдил меша­вад. Албатта, мешавад аз сустии низоъ ва тавзеҳи лозима наёфтани ҷузъиёти зарурӣ дар ин қиссаҳо сухан кард, вале ба таври куллӣ аҳаммияти ахлоқӣ ва маънавию маърифатии онҳо хеле бузург буда, ҳамеша муассир ва ҳаминзамонӣ садо медиҳанд…

Бо маврид аст, ки саҳми устод Ниёзи­ро дар инкишофи дигар навъу жанрҳои адабиёти тоҷик ёдовар шавем. Эшон муаллифи песаҳои «Ватандӯстон» (1938, бо ҳамқаламии Самад Ғанӣ), «Кӯпрук» (1969) ва киносенарияҳои «Духтари сеюм» (аз рӯи повести «Духтари ҳам­соя», 1971, бо ҳамқаламии И. Фили­монова), «Корубори оилаи Ғаюровҳо» (1975, бо ҳамқаламии А. Стругатский) мебошад. Дар ин асарҳо нависанда бештар ба масъалаҳои рӯзгори мо, маи­шат, оила ва ахлоқ диққат ҷалб додааст. Песаи «Кӯпрук» фарогири як лаҳза аз қаҳрамонии ҷангии мардуми тоҷик ва шуравӣ мебошад, ки бар ивази ҷони худ вазифаи муҳимми супоридашударо иҷро мекунанд. Асарҳои мазкур аз тарафи тамошобинон хуш пазируфта шудаанд. Аксари асарҳои Фотеҳ Ниёзӣ барои хо­ниши кӯдакон мувофиқ мебошанд. Вале вай бахшида ба онҳо низ махсус асарҳо эҷод кардааст. Хусусан «Қиссаи Димаи диловар» (1957), «Мактаб дар таҳхона», «Алифбо», «Хуррами хаткашон» барои бачагон шавқовару маърифатӣ буда, дар тарбияи ватандӯстии онҳо аҳаммияти хос доранд.

Устод Ниёзӣ дар муҳити адабии собиқ шуравӣ шуҳрати хоса дошт ва таъли­фоташ ба бисёре аз забонҳои халқҳои собиқ шуравӣ ва мардуми ҷаҳон амсоли хитоӣ, лаҳистонӣ, олмонӣ, чехӣ, булғорӣ, англисӣ, урду ва ғайра ба чоп расидаанд. Дар айни замон устод низ як силсила асарҳо, аз ҷумла романи М. Садовяну «Митре Кокор», очерку публитсистикаи Юлиус Фучикро ба тоҷикӣ гардонидааст.

Ба ин маънӣ метавон гуфт, ки саҳми устод Фотеҳ Ниёзӣ дар шаклгирӣ ва таҳаввули насри воқеъгаро, жанру қо­лабҳое чун роман ва қисса, драмнависӣ ва адабиёти кӯдак ва куллан равнақи фарҳанги тоҷикӣ чашмрас ва мондагор аст.

Абдухолиқи Набавӣ

***

Салими Зарафшонфар

Таслимнопазир
(Ба ёди устод Фотеҳ Ниёзӣ)

Зангўлаи Хатин на хато занг мезанад,
Бар гўши мо ҷаранг аз он ҷанг мезанад.
Хокистари замини Хиросима бар шуда,
Бар дидагони кўри фалак чанг мезанад.
Дар ҷанги беамон падарон ҷон фишондаанд,
Ин марзу бумро зи аду воситондаанд.
Мурғони руҳашон ба абад паркашон буванд,
Хуни чаконашон ба шафақ ранг мезанад.
Фотеҳ зи корзор бурун фотеҳона гашт,
Бо хома фотеҳи дили аҳли замона гашт.
Гўйӣ, забон кушуда, каломаш ба ғофилон
Ҷор аз садоқату шарафу нанг мезанад.
Хоки Ватан, ки дорадаш имрўз дар канор,
Бар устухони ўву чу ўҳост устувор.
Бедордил ба ҳифзи Ватан ўст, бишнавем,
Набзаш ба набзи мо чи ҳамоҳанг мезанад.
Аз сангари набард агарчанд растааст,
Дар сангари сухан баматонат нишастааст.
Эмин зи тири хасм бимонду набошадаш
Бим аз касе, ки хасмсифат санг мезанад.