«Шоҳнома» – сутургтарин роҳнамои худшиносии миллӣ

Агар ба таърихи адабиёти форсии тоҷикӣ аз ибтидо то имрӯз назари гу­заро афканем, хоҳем мушоҳида кард, ки дар рӯзгори парешониҳову бесомо­ниҳо, ки фарҳанги бегона равнақи за­бону фарҳангҳои бумиро кунд кард, ба эҷоди ҳамосаи беҳамто – «Шоҳнома» иқдом намудани Абулқосим Фирдавсӣ беҳикмат набудааст. Ин донишномаи тамомнамои корзори боифтихори миллат, аз як тараф, саргузашти шу­куҳманди тоисломии миллат, расму ойину асотир, тасвири фазои иҷтимо­ию таърихии замон, муҳити отифию ҳассоси ҷомеа, муҳаббат ба меҳан ва аз ҷониби дигар, гиромитарин ёдгори гузаштагон – забони куҳану сахтҷони модарии моро аз корзори набарду озмунҳои сангину нангин пирӯзманд бе­рун овард, худшиносии миллӣ, рӯҳия ва диди зебоишиносонаи нажоди эрониро дар замоне ба намоиш гузошт, ки ҷун­бишҳои миллии мардумони Хуросони Бузург бар зидди истилогарон сароса­ри он марзу бумро фаро гирифта буд. Ҳар саҳифаи ин «шоҳи номаҳо» сар­шор аз шинохти хосу зебоишиносона ва донишҳоест, ки аз дунёи бекаронаву жарфи дониш, қалби ҳассосу чашми нозукбин ва андешаи латифу зарифи Абулқосим Фирдавсӣ бо вожаҳои нобу нажодаи модарӣ зебандаву шоиста берун омадааст. Ин гуна маълумоти пешаварзона ва моявару бартарро аз осори илмӣ, рисолаҳои таърихӣ ё фалсафӣ наметавон пайдо кард.

Бозтоби равшани рӯҳия ва авзои иҷтимоии ҳар марҳилаи таърихиро дар адабиёти бадеии он давра метавон дарёфт. Омилҳои ташкилкунандаи худ­шиносии миллӣ беш аз манобеи дигар дар осори адабӣ инъикос ёфтаанд. Истифодаи дуруст аз адабиёти бадеӣ метавонад нақши бузургу таъсирбах­ше дар шинохти решаҳои худшиносии миллӣ, бедор кардан ва тақвият бах­шидани ҳувияти миллӣ иҷро намояд. Ин бахши муҳимму пурбори фарҳанг макони тавлиди андешаҳои бузургу сутурги суханваронест, ки бо мантиқи қавии баён ва сеҳрофаринию дилниши­нии каломи хеш падидаҳои иҷтимоию сиёсии миллатро дар анвоъу қолабҳои гуногуни адабӣ арза доштаанд.

Шоҳкорҳои ҷаҳонии арзишманд, ки дар жанрҳои ғиноӣ, таълимӣ ва ҳамосӣ офарида шудаанд, дорои матолиб ва мадорики муҳимми ҳувиятсозе мебо­шанд. Агар дар жанрҳои ғиноӣ ҳувияти «ман»-и фардӣ бозтоб ёбад, дар осори таълимӣ шинохт ва бозсозии ҳувияти иҷтимоии шахс сурат мегирад ва дар осори ҳамосӣ, ки таърихи пурмоҷарои муборизаҳову қаҳрамониҳои миллиро фаро мегирад, муҳаббат ба хоку буми ватан, ҳувияти миллию фарҳангӣ шакл мегирад Ба ин маънӣ, «Шоҳнома»-и Фирдавсиро метавон дастур ва роҳ­намои асосӣ барои таҳкими андешаи миллӣ ва густариши афкори фарҳан­гию иҷтимоӣ ва фалсафию таърихи миллат ҳисобид.

Бо вуҷуди он ки дар тули таърих минтақаҳои мухталифи сарзамини паҳновари мо бо номи Варазрӯдон пай­васта таҳти ҳукуматҳои бегона буда, мардумони он равобити хубе бо ҳам надоштанд, ҳамбастагию ягонагии мил­лии хешро ба воситаи забону адабиёт ва фарҳанги ягона ҳифз намуданд. «Ба ин маънӣ, забони давлатӣ, бешубҳа, таҷассумгари таърихи пуршебу фаро­зи халқи куҳанбунёди тоҷик мебошад. Зеро забони ҳар қавму миллати дунё ёдгории маънавиест, ки дар тӯли асрҳо ҳамроҳ бо наслҳои худ аз мушкилоту монеаҳои гуногун гузаштааст». Танҳо мероси адабӣ ба забони ягона буд, ки сарфи назар аз мансубияти он ба ҳукуматҳои алоҳида, ҳамчун арзиш­мандтарин мероси адабию миллӣ аз ҷониби тамоми халқияту миллатҳои қаламрави забони форсии тоҷикӣ пазируфта мешуд. Ҳар падида ва на­воварие, ки дар заминаи шеъру адаб рух медод, фавран дастраси тамоми қалаврави фарҳанги форсии тоҷикӣ қарор мегирифт, ки далели боэъти­моду раднопазири ягонагӣ ва ҳувияти миллии халқи тоҷик буд. Бар ин мабнӣ, адабиёти форсии тоҷикӣ комилтарин ва дақиқтарин манбаест, ки ҳувияти миллии моро дар худ хеле равшану возеҳ инъикос кардааст.

Дар маҷмуъ, метавон изҳор дошт, ки афкори баландпояву инсондӯстонаи суханварону андешамандони гузашта, ки дар жанрҳои манзуму мансур сабт гардидааст, дар бозшинохти ҳувияти миллии мо нақши боризе дорад. Ҳамон тавр, ки С. Ятимов дар мақолаи пур­бори хеш таъкид меварзад: «Моҳияти ҳақиқии адабиёт ва фарҳанги асил та­раннум ва ҳимояи манфиатҳои миллат аст. Адабиёти тоҷик дар тули асрҳо комилан адабиёти майдони мубориза буд. Ҳатто дар асарҳои лирикии он оҳанги иҷтимоии озодандешӣ, хирадпа­зирӣ, ақлсолорӣ, хурофотситезӣ, маза­ммати шадиди тавбафармоёни дурӯяи хилватамал бо қотеият садо медод. Хусусияти озодманишии ин адабиёт тавонист принсипи миллии тоҷикиятро дар ниҳоди мардум ҷой кунад, ба воя расонад, ҳифз намояд. Муносибати аслии мардумиро ба тарзи ҷаҳонби­ние, ки нафаси андешаро дар қафас ҳам гулӯгир мекунад, муайян кард. Дар гаҳвора нигоҳ доштани девонҳои Ҳофиз, Бедил, «Маснавии маънавӣ»-и Ҷалолуддини Балхӣ ҳамчун китобҳои муқаддас умеди нигаҳдорӣ ва тарбияи ҷигарбанди одамӣ бо тарзи тафаккури озодагӣ, маърифатпарварӣ ва адолат­хоҳӣ аз анъанаҳои воқеии иҷтимоии ин адабиёт буд».

Аз ин дидгоҳ, дар байни аҷноси адабӣ ҳамоса ҷойгоҳи хосе дорад. Ҳа­мосаи беназири Абулқосими Фирдавсӣ таҳти унвони «Шоҳнома» сурудаест комилан миллӣ, зеро дар худ рӯҳу ан­деша, орзую ормонҳои миллии халқро инъикос мекунад. Дар ин гуна осор таърихи куҳани қаҳрамониҳову фидо­кориҳои миллат барои марзу буми хеш ҷомаи бадеӣ ба бар карда, падидаҳои ахлоқии низоми иҷтимоӣ, ҳаёти сиёсӣ ва дидгоҳҳои фалсафию эътиқодии гу­заштагонро инъикос кардааст. Аз ин рӯ, «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ – ҳамосаи мил­лии моро чун беҳтарин дастур барои тарбияи ҳувияти миллии ҷомеа мета­вон истифода кард. Ба гуфтаи Исломии Надӯшан: «Агар «Шоҳнома» намебуд, як диди ҷаҳоншумул нисбат ба зиндагӣ, ки фориғ бошад аз ифтироқҳои қавмию забонию оинӣ, дар тафаккури эронӣ роҳ намеёфт, ки инсоният инсонро ба доду диҳиш бишиносад ва бигӯяд:
«Ту доду диҳиш кун, Фаридун туӣ»
ва он гоҳ ба Мавлавӣ бирасад, ки бигӯяд:
«Ҳамдилӣ аз ҳамзабонӣ беҳтар аст»
ва сипас ба Саъдӣ, ки ёдоварӣ кунад:
«Бани одам аъзои якдигаранд»…
вақте Ҳофиз гӯяд:
«Мабош дар пайи озору ҳар чӣ хоҳӣ, кун
Ки дар тариқати мо ғайр аз ин гуноҳе нест»
ва бад-ин гуна қалами бутлон мекашад бар ҳамаи амру наҳйҳо…».

Воқеан «Шоҳнома» донишномаи таъриху фарҳанг ва адаби пурифтихо­ри тамоми ақвоми ориёӣ буда, ҳамаи марҳилаҳои зиндагонии ориёиёнро, ки саршор аз шодию нишот, орзуву ормон, шигифтию андӯҳ, муҳаббат ба меҳану нафрат ба душман, поси некию нопи­сандии зиштӣ ва ғайра будааст, дар достонҳову қиссаҳои худ инъикос кар­дааст. Ин ҳамосаи беназир бар иловаи тасвири шуҷоату далерии қаҳрамонони миллӣ, ки ҳамвора дар ҳимояи марзу буми ватани хеш будаанд, маҷмуи рас­му оини мардумони Хуросони бузургро бо ҳарорати баланди ватандӯстона ва маҳорати бемисли шоирона ба риштаи назм даровардааст. Аз ин рӯ, «Шоҳнома» шоҳасарест, ки ягонагӣ ва иттиҳоди рӯҳии мардумонро дар мубориза бар зидди ақвоми истилогар барои ба даст овардани озодию истиқ­лол бо тамоми шукӯҳмандию ҷалолати сухан ба тасвир кашида, дар паҳлуи ин мазомин расму оинҳои мардумию динӣ ва иҷтимоию ахлоқии гузаштагони моро бо тамоми ҷузъиёти он ба тасвир кашидааст. Ҳамзамон дар ин ҳамосаи пурмоя беҳтарин лаҳзаҳои шодию су­рур, айшу нишот ва мубоҳисаҳои пур­доманаи фалсафию динии гузаштагон таҷассум гардидааст. Ин китоби мумто­зу беқиёсро метавон чун беҳтарин сарчашма ва дастури раҳнамо барои ташаккули ҳувияти миллӣ мавриди омӯзиши васеъ қарор дод. Бефоида нахоҳад буд, агар аз ёд донистани як ё якчанд достонҳои «Шоҳнома» дар рӯйхати адабиёти тавсияшаванда дар ҳамаи номинатсияҳои озмуни «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» шарти асосӣ бошад.

Адабиёти бошукӯҳи даврони шуку­фоии давлатдории Сомониён саршор аз осори гаронмояи адабию илмиест, ки зиндагии он рӯзгоронро бо тамоми шаҳомату шукӯҳаш тасвир кардааст. Оғози нигоштани «Шоҳнома»-и Абулқо­сим Фирдавсӣ ба даврони неҳзатҳои худшиносию истиқлоли миллӣ ва ҳам­чунин эҳёи забони модарӣ рост меояд. Ин шоҳкори беназир ба ғайр аз до­стонҳои асотирию таърихии пурмазмун манзумаҳои бузурге монанди «Достони Эраҷ», «Достони Рустам ва Суҳроб», «Достони Исфандиёри Рӯинтан», «Достони Сиёвуш» ва ғайраро дорад, ки дар онҳо рӯҳи миллӣ, муҳаббат ба меҳан, ифтихор аз кешу оини ниёкон ва орзуву ормонҳои инсон барои зиндагии осудаву шукӯҳманд бо забони ниҳоят ҷаззобу шево тавассути хомаи тавоно­ву сеҳрофарини шоир тасвир ёфтаанд. Арзишҳое, ки дар ин ҳамосаи бемисл бозгӯ шудаанд, дар рӯзгорони мо аз аҳаммияти бештаре бархӯрдоранд. Барои Фирдавсӣ мафҳуми ватан беш­тар аз хоку буми обоист, ҳастии шоир аст, бе ватан худашро ҳеч мешуморад:

Чу Эрон набошад, тани ман мабод!
Чунин дорам аз мӯбади пок ёд!

Воқеан, яке аз мавзуъҳои меҳварии «Шоҳнома» ишқ ба сарзамини обоию аҷдодӣ ҳаст. Ин мазомин пайваста дар тули асар бо авотифу эҳсосоти нишотангез ва сӯзу гудози пуршӯр садо медиҳанд. Ҳимоят аз Ватан­ро, ки бо ифтихор онро «Озодбум», «Шаҳри озодагон» мехонад, вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванд мешуморад ва мардумро ба хотири пуштибонию ҳифозат аз бару буму хонаву фарзанди хеш ба пойдорию ҷасорат ва устуворию муқовимат дар баробари душманон даъват мекунад:

Зи баҳри бару буму фарзанди хеш,
Зану кӯдаки хурду пайванди хеш,
Ҳама сар ба сар тан ба куштан диҳем
Аз он беҳ, ки кишвар ба душман диҳем.

Барои ҳакими фарзона аз ҳама азизтар Ватан аст. Дар сар то сари «Шоҳнома» бар гиромӣ доштани Ватан таъкид мекунад ва ҳаммеҳанони хешро даъват мекунад, ки бар ободу осуда нигоҳ доштани меҳан бикӯшанд ва пой­дории истиқлол ва посбонии озодию оромиши сарзаминро муқаддастарин вазифаи хеш донанд:

Намонем, к-ин бум вайрон кунанд,
Ҳаме ғорат аз шаҳри Эрон кунанд!
Нахонанд бар мо касе офарин,
Чу вайрон бувад буми Эронзамин!

Дар саросари ин ҳамосаи пуразамат рӯҳу андешаи миллӣ ва ҷаҳонбинии воҳиди меҳанпарастӣ партав афкандааст. Аз ин паёми ваҳдатофа­рини Фирдавсии бузург барои барангехтани муҳаббат ба арзишҳои миллӣ бояд пайваста истифода кард. Бо ин роҳ дар замири мухота­бон меҳру дилбастагӣ ба сарзамин парварони­дан лозим аст.

Номҳои қаҳрамоно­ни «Шоҳнома» дар ҳа­маи хонаводаҳои тоҷи­кон дида мешавад, ки нишонае аз ишқу алоқаи тоҷикон ба гузаштаи пурифтихори хеш аст. Аз ин рӯ, ин ҳамосаи бузург мета­вонад дар таҳкими ҳувияти миллӣ хеле муфид бошад.

Беш аз ҳазор сол аст, ки сухани пур аз ҳикмати Абулқосим Фирдавсӣ бар инкишоф ва пешравии илму адаби башарият афзудааст. Дар тули таърих дурустию азамати ин каломи мондаго­ри ҳакими Тӯсӣ: «Тавоно бувад, ҳарки доно бувад»-ро аҳли башар дарёфт ва дар заминаи он назарияҳои вобаста ба танзиму мудирияти донишро тав­лид намуд. Дар фарҳанги Ғарб таҳти маънои байти мазкур мафҳуми «зна­ние – сила» (Knowledge is Power) аз забони мутафаккирон ҳамвора шунида мешавад.

Хулоса, адабиёти шакарбезу шакархези форсии тоҷикӣ, бавежа «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ, моявартарину тавонотарин ва дилни­шину дилнишонтарин намуна аз осори адабист. Ба сабаби густардагӣ ва ға­новати зеҳнию маърифатӣ, таҷоруби нобу пуробутоби адабию фарҳангии худ ин шоҳасар метавонад дар ҳаёти шахсию ҷамъиятии инсони дилогоҳу равшанроҳ сутургтарин роҳнамо бо­шад. ва ба қасду нияту азму иродаи ӯ таъсири бениҳоят калон расонад. Ҳамосаи ҷовидонаи Фирдавсӣ рӯҳияи миллӣ ва муҳабббат ба ватанро та­вассути тасвири шукӯҳу азамати кор­номаҳои созандаву ситоишбарангези ниёкон дар кори ҳимоят аз марзу буми меҳан дар инсон тавассути забони шигарфу шево ва орӣ аз вомвожаҳо тақвият мебахшад.

Шодимуҳаммад СӮФИЗОДА,
директори Китобхонаи марказии илмии АМИТ