Аз гуфтори мардум то феҳристи ЮНЕСКО
Аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон то имрўз 7 унсури фарҳанги ғайримоддӣ дар Феҳристи репрезентативии ЮНЕСКО сабт шудаанд. Аз он ҷумла, дар ҷаласаи 17-уми Кумитаи байнидавлатии ЮНЕСКО оид ба ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддӣ, ки аз 28 ноябр то 3 декабри 2022 дар шаҳри Работи Шоҳигарии Марокаш баргузор шуд, номинатсияи «Анъанаи нақли латифаҳои Хоҷа Насриддин Афандӣ» (ҳамроҳ бо кишварҳои Туркия, Озарбойҷон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Туркманистон) рўзи 1 декабр баррасӣ шуда, расман ба Феҳристи репрезентативии мероси фарҳанги ғайримоддии ЮНЕСКО ворид гашт. Ин рўйдоди фарҳангии нишотбахш гувоҳи он аст, ки тоҷикон аз қадим мардумони фарҳангофару фарҳангдўст ва руҳбаланд мебошанд. Дар ин мақола лозим донистем, ки дар бораи латифа ҳамчун жанри маъруфи адабиёти шифоҳию китобӣ ва Хоҷа Насриддин Афандӣ – қаҳрамони латифаҳои тоҷикӣ чанд сухан гўем.
Латифа навъи мансури фолклори тоҷик буда, ҳаҷман кўтоҳу аз ҷиҳати баён муҷаз мебошад. Дар латифа қариб ҳамаи паҳлуҳои ҳаёт ва воқеаҳои рўзгор ба тарзи бадеӣ ва бо оҳанги ҳаҷвомез инъикос меёбанд.
Эҷоди матни латифа дар муддати нисбатан кўтоҳ ба вуҷуд меояд. Яъне ҳар ходисаи дар рўзгор рўйдиҳанда зуд ба интиқод, ҳазлу шўхӣ ва вокуниши мардум дучор гашта, ниҳоятан дар шакли нисбатан бадеӣ ва устувор – латифа ҷамъбаст мешавад.
Сухан дар латифаҳо хеле фишурдаю ихчам баён мегардад. Аз саноеъи бадеӣ бештар муболиғаву иғроқ барои дилчаспу хандаовар шудани мазмун ва баъзан таҷнис, тазод ва тавсифҳо барои кушодани моҳияти мундариҷаи латифа кумак мерасонанд.
Дар латифаҳои тоҷикӣ персонажҳои маъруф, ба монанди Насриддин Афандӣ, Мушфиқӣ, Кали зирак, Кўса, Ширинӣ, Маҳаллатӣ ва чанде дигар ҳамеша бо рафторҳои хандаовару зарофатҳои намакин камбудиҳои фардӣ ва иҷтимоиро танқид карда, мардумро шоду хурсанд ва ба зиндагӣ дилгарм менамоянд. Тавассути латифаҳо хислату фитрати хубу бади тоифаҳои мухталифи одамон бозгў мешаванд, чунончи: зиракию сухандонӣ, ҳозирҷавобӣ ва инчунин хулқу хисоли манфӣ, аз ҷумлаи танбалию муфтхўрӣ ва мардумозорӣ ва ҷоҳилии баъзе инсонҳо мундариҷаи латифаҳоро фаро гирифтаанд. Чунончи: «Як рӯз зани Афандӣ ҷомашўӣ мекард, ки нохост як зоғи сиёҳ омада, аз пеши тағораи вай собуни нисфшударо ба минқор гирифта, парида меравад. Зани Афандӣ додзанон ба шавҳараш мегўяд:
– Шумо чӣ хел мардак, ки зоғ собуна бардошта рафту дам назадед?
Афандӣ мегўяд, ки:
– Чаро ин қадар дод мегўӣ, намебинӣ, ки либоси вай аз либоси мо ҳам сиёҳтару чиркинтар?! Мон, ки вай бечора ҳам бурда, либосашро шўяд!»
Хоҷа Насриддин, ки бо номҳои Мулло Насриддин ва Насриддин Афандӣ низ ёд мешавад, машҳуртарин қаҳрамони латифаҳои халқҳои ҷаҳон, аз қабили тоҷикон, эрониҳо, афғонҳо, туркҳо, албаниҳо, булғориҳо, озариҳо, қазоқҳо, ўзбекҳо, туркманҳо, қирғизҳо, тоторҳо, абхозҳо, аварҳо, уйғурҳо ва ғайра мебошад. Ин қаҳрамон дар фолклори сокинони Эрону Афғонистон бо номҳои Мулло ва Мулло Насриддин маъмул аст. Пажуҳишгарон баромади калимаи “Афандӣ”-ро ба забони юнонӣ (ау-тентис) нисбат додаанд. Дар забони юнонӣ он ба маънои шахсе будааст, ки худашро дар додгоҳ дифоъ карда метавонад. Калимаи мазкур нахуст ба забони туркӣ ва баъдан ба забонҳои дигари Шарқ, аз он ҷумла форсӣ-тоҷикӣ интиқол ёфтааст.
Муҳаққиқон бар ин ақидаанд, ки Хоҷа Насриддин Афандӣ шахси таърихӣ буда, тақрибан байни солҳои 1209 ва 1284-85 милодӣ дар Туркия умр ба сар бурдааст. Қабраш воқеъ дар Оқшаҳри Туркия аст. Ин шахс прототипи Афандии фолклорӣ мебошад. Симои Хоҷа Насриддин дар фолклори ҳар як халқ аз ҷиҳати чеҳраву хислат ва рафтор тобишҳои ба худ хос дорад.
Симои Хоҷа Насриддини латифаҳои тоҷикӣ хусусияти синкретикӣ дошта, ў шахси аз як тараф донову зирак ва, аз тарафи дигар, содаву зудбовар мебошад. Дар баъзе латифаҳо симои ў ҳамчун инсони хирадманд, ботадбир, кордон, зирак, ҳозирҷавоб, далеру шуҷоъ ва чусту чолок ба назар мерасад. Як хислати Афандӣ он аст, ки ў аз ҳама гуна вазъу ҳолатҳои мушкил тавассути сухандонӣ ва ҳозирҷавобияш ба осонӣ берун мебарояд. Дар симои Афандӣ орзую ормонҳои халқ ва ғояҳои адолатгустарӣ ва инсондўстӣ ва амсоли инҳо бозтоб гаштаанд. Аммо дар бархе аз латифаҳо Афандӣ чун шахси гўлу нодон, сода ва беҳунару ноқобил тасвир шудааст. Ин дурангӣ далели он аст, ки дар як образ хислату чеҳра ва фаъолияти якчанд персонаж омехта шудаанд.
Дар шароити имрўза ҳам мардум латифа эҷод мекунанд, ки дар байни онҳо симои Афандиро ҳам мушоҳида кардан мумкин аст. Мундариҷаи латифаҳо ҳам каме таѓйир ёфта, дар онҳо ҳодисаву муносибатҳои замони муосир, ашёву анҷоми нави замонавӣ инъикос меёбанд. Дар баробари ин, бисёр латифаҳо аз сомонаҳои интернетию шабакаҳои иҷтимоӣ ба гуфтори мардум роҳ ёфта, қисман дар матбуот нашр мешаванд. Хулоса, латифа жанри зиндаю фаъоли фолклори тоҷик аст ва то ҳол мавқеи худро нигоҳ доштааст.
Дилшод Раҳимӣ,
фолклоршинос
